eylemler

23
EYLEM (FİİL)
Eylem: İş ,hareket ,oluş ve yargıları zamana ve kişiye bağlayarak anlatan sözcüklere
eylem denir.Eylem kök ve gövdelerinin “-mek/-mak” almış biçimine eylemlik(mastar)
adı verilir.Mastar eki “-mek/-mak” ,yazımda kısa çizgi(-) ile gösterilir.
Yaşa- , yaz- , bil-, sorabil- ,vb.
ÖR. “Atlarımız çözüldü; girdik handan içeri.”
“Bir bahar akşamı rastladım size.”
“İstanbul’u dinliyorum gözlerim kapalı.”
Bu cümlelerde altı çizili sözcükler birer eylemdir.
ÖR. Ahmet,inşaatta çalışıyor.(iş)
Orhan uyuyor.(durum)
Yapraklar sarardı.(oluş)
Öğrenciler koşuyor.(hareket)
Bir tam eylemde şu beş anlam kaynaşmıştır:
1- sözcük anlamı(edim)
2- zaman anlamı
3- kişi anlamı
4- kip anlamı
5- çatı anlamı
EDİM: Eylemlerin sözcük olarak iş,oluş,kılış,durum anlamlarının tümüne birden edim
denir.Eylemler ,anlamlarına göre üçe ayrılır:
a)Kılış Bildirenler: Bir işin yapıldığını,yapılacağını anlatan eylemlerdir.Kılış fiillerinde
eylem bir nesne üzerinde gerçekleşir; bu tür eylemler mastar durumunda iken
“kimi,neyi” sorularına yanıt verirler.
ÖR. Annem bulaşıkları yıkadı.(yıkamak bir iştir.)
Oya okuyor.(okumak bir iştir.)
b)Oluş Bildirenler: Kendiliğinden oluşan, gerçekleşmesi zamana bağlı olan
fiillerdir.Bu fiiller nitelikteki değişmeyi anlatırlar ve insan iradesi dışında kalan
eylemleri ifade ederler.Nesne almazlar.
BÖLÜM 3
24
Eylemlerde Zaman: Dilbilgisi açısından zaman, eylemin yapıldığını ,yapılmakta
olduğunu ya da yapılacağını bildiren bir kavram olarak değerlendirilir.Buna göre
zaman , üçe ayrılır:
1.Geçmiş zaman
a) Kesin geçmiş zaman (di’li geçmiş zaman)
b) Belirsiz geçmiş zaman(miş’li geçmiş zaman)
2.Şimdiki zaman
3.Gelecek zaman
*Not: Bu zamanlardan başka geçmiş,şimdiki ve gelecek zamanları kapsayan ve
eylemin her zaman yapıldığını,yapılacağını bildiren geniş zaman vardır.
Eylemlerde Kişi:İşi, oluşu ,hareketi yapan varlıktır kişi.Eylemin kişisi eylemlerin
sonundaki kişi eklerine göre belirlenir.Eylemler kişi bakımından üç çeşittir:
I.Kişi:Sözü söyleyen (Geldim,yazıyorum,okuyabilirim)
II.Kişi:Söz söylenen (Gülüyorsun,yazacaksın,okuyabilirsin)
III.Kişi:Sözü edilen (Oturuyor,yazabilir,düşünecek)
Eylemlerde Tekillik- Çoğulluk:Eylemler , öznelerine ya da aldıkları eklere göre tekil ve
çoğul olarak ikiye ayrılır:
1-Tekil:Öznesi tekil olan ya da çoğul eki almamış eylemdir.
2-Çoğul:Öznesi çoğul ya da çoğul eki almış eylemdir.
ÖR. Günler tekdüze geçiyor. Buzlar çözülmeye başladı.
Toplantıya gitmişler . Gidelim , haydi siz de gelin.
EYLEMLERDE KİP
Eylemlerin zaman ve anlam özelliklerine göre türlü ekler alarak girdikleri biçimlere kip
denir.Türkçede dokuz eylem kipi vardır.Bunlardan beşi,işin,eylemin
yapıldığını,yapılıyor olduğunu ve yapılacağını bildirmekle Bildirme Kipleri adını
alır.Dördü ise,bir isteği ,dileği, gerekliliği ya da herhangi bir buyruğu bildirdikleri için
Dilek Kipleri adını alırlar.
A-BİLDİRME(HABER) KİPLERİ
1-Kesin Geçmiş Zaman:İşin ,eylemin sözden önce yapıldığını bildirir.Eylem kök ya
da gövdelerine “-di” eki getirilerek yapılır.
Gör-dü-m bul-du-k sarar-dı
TÜRK DİLİ - II Sever ve diğerleri
25
2-Belirsiz Geçmiş Zaman:İşin ,eylemin sözden önce yapıldığını bildirir ; ancak bu
bildirmede kesinlik yoktur.Farkında olmadan yapılış , başkasından duyuş anlamları
vardır. “-dır”eki bu kipe kesinlik anlamı katar.Eylem kök ya da gövdelerine “-miş” eki
getirilerek yapılır.
Yap-mış-lar gör-müş-sün-dür (kesinlik)
3-Şimdiki Zaman:İşin ,eylemin söylenirken yapılıyor olduğunu belirtir.Eylem kök ya
da gövdelerine “-yor” eki getirilerek yapılır.
Gel-iyor-um yaz-ıyor-uz
4-Gelecek Zaman:İşin , eylemin sözden sonra yapılacağını bildirir.Eylem kök ya da
gövdelerine “-ecek/-acak” eki getirilerek yapılır.
Çöz-ecek gel-ecek-sin bul-acak-lar
5-Geniş Zaman:İşin ,eylemin her zaman yapıldığını , yapılacağını bildirir.Eylem kök
ya da gövdelerine “-r” eki getirilerek yapılır.
Diz-er-im sev-er-sin gör-ür
B-DİLEK(TASARLAMA) KİPLERİ
1-İstek Kipi: Eylemin yapılmasına ,olmasına ilişkin isteği bildiren kiptir.Eylem
tabanlarına “-a/-e” eki getirilerek yapılır.
Gel-e-(y)im sor-a-lım
2-Dilek- Şart Kipi: Bu kip , dilek ve koşul olmak üzere iki anlamda kullanılır.Eylemin
yapılması dileğini ya da eylemin yapılmasının , gerçekleşmesinin koşulunu
bildirir.Eylem tabanlarına “-se/-sa” eki getirilerek yapılır.
ÖR. Yarın bize gelseniz.(dilek)
İstersen başarırsın.(koşul)
Okursan anlarsın , anlarsan böyle konuşmazsın.(koşul)
3-Gereklilik Kipi: İşin, eylemin yapılması , olması gerektiğini bildiren kiptir.Eylem
tabanlarına “-meli/-malı” eki getirilerek yapılır.
Gör-meli-(y)im yap-malı-sın
4-Emir Kipi: Eylemin yapılmasını buyruk biçiminde belirtir.Eki yoktur.I.Tekil ve
I.çoğul çekimi yoktur.Eylem tabanlarına II.tekil kişi dışında kişi ekleri getirilerek
yapılabilir.
Gel ! Gelsin! Gelin , geliniz! Gelsinler!
TÜRK DİLİ - II Sever ve diğerleri
26
ZAMAN BAKIMINDAN EYLEMLER
I-Basit Zamanlı Eylemler: Bir tek kip ekiyle çekime giren eylemlere basit zamanlı
eylem denir.
II-Birleşik Zamanlı Eylemler:İki kip ekiyle çekime giren eylemlerdir. Birleşik
zamanlı eylemlerin üç biçimi vardır:
a)Öyküleme(Hikaye) Biçimi:Tek kip ekiyle çekimlenmiş eylemlerin kip ekinden
sonra “-dı/-di” (idi) ekeylemi getirilerek yapılır.Eylemin yapıldığını , gerçekleştiğini ,
gerçekleşeceğini bildirir.
Yaz-acak –idi (yazacaktı) gel-miş-idi (gelmişti)
b)Söylenti(Rivayet) Biçimi:Tek kip ekiyle çekimlenmiş eylemlerin kip ekinden sonra
“-mış/-miş” (imiş) getirilerek yapılır.Başkasından duyulma , inanmayış , küçümseme ,
vb.anlamlar taşır.
Gel-ecek-imiş başar-malı-imiş öğren-ir-miş
c)Koşul Biçimi:Tek kipekiyleçekimlenmiş eylemlerin kip ekinden sonra “-se/-sa”
(ise) getirilerek yapılır.İse,eklendiği eylemi bir başka eylemin olmasının ,
gerçekleşmesinin koşulu yapar.
Gel-di-ise (geldiyse) bil-iyor-ise (biliyorsa)
EYLEMLERİN YAPISI
Eylemler yapılarına göre üçe ayrılır:
1-Basit(Kök , yalın) Eylemler: Başka birsözcükten türememiş , kök durumundaki
eylemlerdir.
Gör- , oku- , yaz- , bul- , vb.
2-Türemiş Eylemler: Adlardan , sıfatlardan , yansımalardan çeşitli yapım ekleriyle
türemiş eylemlerdir.
Gör-üş- , sev-in- , bil-dir- , fış –kır-
3-Birleşik Eylemler: Birdenfazla sözcüğün birleşip kaynaşmasıyla oluşmuş
eylemlere denir.Bunlar , yapı özelliklerine göre :
A-Kurallı Birleşik Eylemler
1- Özel Birleşik Eylemler
2- Yardımcı Eylemlerle Kurulmuş Birleşik Eylemler
B-Anlamca Kaynaşmış Birleşik Eylemler olarak gruplandırılır.
TÜRK DİLİ - II Sever ve diğerleri
27
1-Özel Birleşik Eylemler:
a)Yeterlik Eylemi: Eylem tabanlarına “-a /-e bilmek” getirilerek yapılır. “-e bilmek”
eylemi birleştiği eyleme gücü yetme , başarma , olasılık anlamları katar.Ayrıca geniş
zaman kipinin soru biçiminin çekiminde rica , dilek anlamlarını taşır.
ÖR. Artık tutunmadan yürüyebiliyor.
Bekliyoruz , yarın gelebilir.
Şu odunları odunluğa taşıyabileceğini biliyorum.
b)Tezlik Eylemi: Eylem tabanlarına “-ı /-i vermek” getirilerek yapılır. Birleştiği
eylemin anlamına tezlik , çabukluk anlamının yanında buyruk kipinin kullanımında
istek, dilek anlamı da katar.
ÖR. Eve gelir gelmez uzanıverdi.
Her şey çabucak oluverdi.
Yarın erken geliverin.
c) Sürerlik Eylemi: Eylem tabanlarına “- a /-e kalmak , gelmek , durmak”getirilerek
yapılır.Birleştiği eylemin anlamına süreklilik anlamı katar.”-a /-e gelmek” , eylemin
anlamına tezlik anlamı da katar.
ÖR. Bakakalırım giden geminin ardından.
Beklemiyordum , ama çıkageldi.
Uyuyakalmışım.
d)Yaklaşma Eylemi: Eylem tabanlarına “-a /-e yazmak” eylemi getirilerek yapılır.
ÖR. Az daha düşeyazacaktı.
Kadın bayılayazdı.
2-Yardımcı Eylemlerle Kurulan Birleşik Eylemler:
Ad soylu sözcüklere iş , oluş , yargı anlamı katan eylemlere yardımcı
eylemdenir.Başlıca yardımcı eylemler “etmek , eylemek ,olmak , kılmak”tır.
ÖR. Arz etmek , sabretmek , hissetmek, kabul etmek , fark etmek
Hasta olmak , mahvolmak , yar olmak
Sabreylemek , seyreylemek , namaz kılmak , vb.
TÜRK DİLİ - II Sever ve diğerleri
28
B-Anlamca Kaynaşmış Birleşik Eylemler:
Ad soylu sözcüklerle eylemlerin anlam bakımından kaynaşmalarıyla oluşmuş
eylemlere anlamca kaynaşmış eylemler denir.Bu tür eylemler iki türlüdür:
1- Ad soylu sözcük gerçek anlamını korurken , eylem gerçek anlamından sıyrılmıştır.
Yorgun düş- , derdine yan- , hoş gör-
2- Birleşik eylemi oluşturan her iki sözcük de kendi öz anlamlarından sıyrılırlar.
Göze gir - , elver- , kan ağla-
EKEYLEM (EKFİİL)
Ad soylu sözcüklerin sonuna gelerek onların cümlede yüklem olmasını sağlayan
parçalara ekeylem denir.
Ekeylemin adı “ –imek”tir.Ekeylem , di’li geçmiş zaman , miş’li geçmiş zaman , koşul
ve geniş zaman kipleriyle çekime girebilir.
1-Di’li Geçmiş Zaman Kipi: İdi
Genç idi / gençti sen idin / sendin
İdi ile birleşen sözcüklerdeki yargı , kesin geçmiş zaman anlamlıdır ; varlığın geçmiş
zamandaki durumunu bildirir.
2-Miş’li Geçmiş Zaman Kipi:İmiş
Çocuk imiş / çocukmuş hasta imiş / hastaymış
İmiş ile birleşen sözcüklerde eylemler kesin anlamlı değildir ; yani anlatılanlar ,
başkalarından işitilmiştir.
3-Koşul Kipi:İse
ÖR. Adam ise , sözünde durur.
Tembel ise , ona söz kar etmez.
Ekeylemin koşul biçiminin anlamı tektir ve koşul anlamı taşır.
4-Geniş Zaman Kipi:
Ad soylu sözcüklere kişi ekleri getirilerek çekimlenir.Bu ekler geniş zaman eklerinin
yerini tutar.III. kişilere “ –dır” eki getirilerek çekimlenir.
Sen akıllısındır , ne yapacağını bilirsin.
Öğrenciyiz. Çalışkansınız.
TÜRK DİLİ - II Sever ve diğerleri
29
EYLEMSİLER ( FİİLİMSİLER )
Eylemden türedikleri halde kendileri eylem olmayan , cümlede ad , sıfat ve zarf
görevinde kullanılabilen sözcüklerdir. Anlam ve görevleri bakımından üçe ayrılırlar:
1-ADEYLEMLER (MASTAR-İSİMFİİL)
Hem ad hem de eylem görevinde kullanılan sözcüğe adeylem denir. Eylem
tabanlarına “-mek /-mak , -me /-ma , -ış /-iş “ ekleri getirilerek yapılır.
ÖR. Okumak , güzel bir eylemdir.
Gelişiniz bizi çok sevindirdi.
Yazmayı çok sever.
*Adeylemler , adların tüm özelliklerini gösterirler. Onlar gibi cümlede görev alabilir ,
onlar gibi çekimlenebilirler.
2-SIFATEYLEMLER (ORTAÇLAR )
Varlıkları niteledikleri , belirttikleri için sıfat ; özne , nesne , tümleç alarak yan
cümlecik kurdukları için de eylem görevinde bulunan sözcüklerdir.Eylem tabanlarına
“-dik , -ecek , -en, -esi , -medik , -mez , -miş , -ar” ekleri getirilerek yapılır.
ÖR. Akşama kadar çalmadık kapı bırakmamıştı.
Gelecek günlerin güzel olacağına inanıyoruz.
Kırılası elleriniz nasıl kıydı bu çiçeklere.
Tanıdık birisini bulamamıştı.
Bitmez tükenmez bir sabırla çalışıyordu.
Gezilmemiş yer kalmamıştı.
Koşar adımlarla uzaklaştı.
3-BAĞEYLEMLER (ZARFFİİL – ULAÇLAR)
Eylem anlamı taşıyan ve cümlede bağlaç , ilgeç ve belirteç görevlerinde bulunan
sözcüklerdir. Eylem tabanlarına “-ip , -erek , -ken , -dikçe , -ince , -meden , -meksizin
, -r...-mez , -a / -e , -ı /-i” ekleri getirilerek yapılır.
ÖR. Kitaplarını toplayıp gitti.
Başından geçenleri gülerek anlatıyordu.
Konuşurken sözlerimizi özenle seçmeliyiz.
TÜRK DİLİ - II Sever ve diğerleri
30
EYLEMLERDE ÇATI
Çatı: Eylemlerin öznelerine ve nesnelerine göre aldıkları konuma ve girdikleri biçime
çatı denir.
Eylemlerde çatı öznenin durumuna göre ve nesnenin durumuna göre ikiye ayrılır:
I.Nesnelerine Göre Eylemler: Cümlede öznenin yaptığı işten etkilenen öğeye nesne
denir.Nesne alıp almadıklarına göre dörde ayrılır:
1.Geçişli Eylem: Bazı eylemlerde nesneyi doğrudan etkileme özelliği
vardır.Öznesinin yaptığı işin etkisi başkasına geçen yani nesne alabilen eylemlere
denir.”Kimi,neyi,ne”sorularına yanıt veren eylemler geçişlidir.
ÖR. Ayşe camı kırdı.
Babam gazete okuyor.
Akşam yayınlanan maçı izledin mi?
Hakan yeni bir araba almış.
2.Geçişsiz Eylem: Öznesinin yaptığı iş başkalarına geçmeyen,yani nesne almayan
eylemlere denir.”Kimi,neyi,ne”sorularına yanıt vermezler.
ÖR: Adam denize uzun uzun baktı.
Bahçenin papatyaları solmuş.
Çocuklar çayırda güreşiyorlar.
3.Oldurgan Eylem: Geçişsiz bir eyleme”-r,-t,-dir”eklerinden biri getirilerek eylemin
geçişli hale sokulmasına denir.
ÖR:Annem yemeği pişirdi.
Kitabı elinden düşürdü.
Palyaço çocukları güldürdü.
4.Ettirgen Eylem: Geçişli bir eyleme “-r,-t,-dir”eklerinden birini getirerek geçişlilik
derecesinin arttırılmasına denir.Ettirgen eylemlerde genellikle özne işi başkasına
yaptırır.
ÖR:Orhan Yalçın’ı dövdürttü.
II.Öznelerine Göre Eylemler:Eylemler öznelerine göre dörde ayrılır:
1.Etken Eylem:Öznesi bilinen,gerçek ve yapıcı özne olan eylemlerdir.Etken eylemler
çatı eki almaz.
TÜRK DİLİ - II Sever ve diğerleri
31
ÖR:Hemen bir iş bulacak,çalışacağım.
Özlem şiiri güzel okudu.
Rüzgar,kumu çölün belirli bir bölümüne taşıdı.
2.Edilgen Eylem: Bunlar, gerçek özneleri belli olmayan eylemlerdir.Etken
eylemlere”-l ve-n”çatı ekleri getirilerek yapılır.
ÖR:Bataklıklar geçildikten sonra,tekrar sürülmüş tarlalara gelinir.(İnce Memed)
Yarın okula gidilecek
Taşlıkta kadın sesleri duyuldu.
Çiçekler sulanmış.
Yıkandı,namazı kılındı,gömüldü.
3.Dönüşlü Eylem: Öznenin yaptığı işin etkisi başka bir varlığa geçmeden kendisine
dönen eylemlere denir.
ÖR: Mehmet ileriye atıldı.
Aşevinden gelen kebap kokusunu derin derin koklayarak yırtıcı bir iştahla
yalandı.(Kemal Tahir)
“Belki burada bize iş verirler”diye söylendi.(Samim Kocagöz)
Zeynep süslendi,inciler takındı.
4.İşteş Eylem: Bir işin birden fazla özne tarafından birlikte veya karşılıklı yapıldığını
bildiren eylemlerdir.
ÖR: Çocuklar itişip gülüşüyorlardıDostlar sevişir,kucaklaşır;düşmanlar
dövüşür,boğazlaşırlar.
TÜRK DİLİ - II Sever ve diğerleri