1
TÜRKİYE TÜRKÇESİNDEKİ
ZAMAN VE KİP ÇEKİMLERİNDE BİRLEŞİK YAPILAR ÜZERİNE
Gürer GÜLSEVİN•
Türkiye Türkçesindeki “Zaman ve Kiplerin Birleşik Çekimi” üzerine
gramerlerimizde yazılanlar dolayısı ile kendi kendimize yönelteceğimiz bazı sorular
vardır. Örnek olarak;
• “Birleşik Zaman” terimi (adlandırması) doğru mudur? Bir fiil (oluş, kılış, eylem vs.) birden
çok zamanda mı yapılmaktadır? Bir fiil birden çok zamanda gerçekleşebilir mi?
• “yap-acaktım” yapısında fiilin zamanı nedir? “Gelecek Zamanın Hikayesi” midir? Yani,
zaman “Gelecek Zaman” mıdır? Sondaki “tim” (< i-dim) “Kip” mi bildirmektedir?
• “Birleşik Zaman” çekimi dediğimiz yapılarda asıl fiile gelen ek mi zaman bildirir, yoksa ifiili
üzerine getirilen ek mi?
• “iç-erdim” (< iç-er i-dim) yapısı hangi zamandır? İngilizcede ‘used to’ şeklinde kurulan,
fakat Türkçede yoktur denen yapı gerçekten dilimizde mi yoktur, yoksa dilbilgisi
kitaplarında mı bulunmaz?
• “iç-erdi (< iç-er i-di)” yapısı ile “iç-er ol-du”; ya da “iç-ecekti (< iç-ecek i-di) yapısı ile
“iç-ecek ol-du” şekilleri arasında eklerin dizilişi açısından bir fark var mıdır?
• “iç-ecek ol-du” yapısına (ol-du’dan dolayı) “Görülen Geçmiş Zaman” çekimi diyebiliriz
de “iç-ecek i-di” yapısına niçin “Gelecek Zaman(ın Hikayesi)” deriz.
• Cümle yapılarında “gelecekti (< gel-ecek i-di)” şeklini “fiil cümlesi” olarak
değerlendiririz. Acaba “gelecektir ( < gel-ecek tur-ur)” yapısı “isim cümlesi” mi oluşturur
“fiil cümlesi” mi?
Bu ve benzeri bazı konulara gramer kitaplarımızın verdiği cevaplar, Türkiye
Türkçesinin dilbilgisini anlattığımız derslerde mantığımızı zorlamaktadır.
Çeşitli tarihi ve yaşayan lehçe gramerlerimizde, zaman ve kip çekimindeki
birleşik yapıların “normal çekimin üzerine i- (< er-) fiilinin çekimlenmiş halinin
getirilmesi ile elde edildiği”1 görüşü kabul edilir:
• Köktürkçe ti-r er-miş ‘dermiş, der imiş’
• Türkiye Türkçesi gel-irmiş < gel-ir i-miş
yap-acaktım < yap-acak i-dim, gibi.
“Birleşik Zaman Çekimi” olarak adlandırılan bu yapılar;
• Doç.Dr. AKÜ. Uşak Eğitim Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bölümü.
1 T. Tekin, “Composite Verb Forms” başlığında verir. “The composite verb forms are made of a form of the
auxiliary verb är- preceded by a participle of a finite form” diyerek, er- fiili ile yapıldığını belirtir (A Grammar of
Orkhon Turkic, 1968 s. 193). Zeynep Korkmaz, “birleşik zaman”ı şöyle tanımlar: “birleşik zaman (Alm.
zusammengesetztes Tempora; Fr. temps compose; İng. Compound tense) Bildirme ve tasarlama kiplerinin bağlı
oldukları şekil ve zamanın görülen geçmiş zaman (hikaye), duyulan geçmiş zaman (rivayet) içinde meydana
geldiğini veya şarta bağlı olarak ortaya çıktığını ifade etmek için kullanılan ve i- (< er-) ek fiilinin yardımıyla kurulan
zaman: Bilirdi (< bil-ir i-di), hatırlatıyordu (< hatırlat-ıyor i-di), kazanmıştı (< kazan-mış i-di), çalışıyormuş (<
çalış-ıyor i-miş), gelseymiş (< gel-se i-miş), bakarsa (< bak-ar i-se), yazdıysa ((Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1992, s.28; M. Ergin “Yani aslında birleşik çekim
faile bir fiil isminin i- fiili vasıtası ile isnadından ibarettir.” (Türk Dilbilgisi, 20. baskı, Bayrak Yayınları, İstanbul
1993, s.302; K. Bilgegil “Birleşik kiplerde, zaman eklerinin ikincisi, daima sabit bir fiilin, - ek fiilin - üç kipinden
biri olur” (Türkçe Dilbilgisi, 2. Baskı, Dergah Yayınları, İstanbul 1982, s.271; H. Zülfikar “Zaman eklerinin üzerine
imek fiilinin hikayesini ekleriz. … Zaman eklerinin üstüne imek fiilinin rivayetini ekleriz” (Yabancılar İçin Türkçe
Dilbilgisi, Ankara Üniversitesi Yayınları, 3. Baskı, Ankara 1980, s.146-147.
2
sev-diydi (< sev-di i-di)
Görülen (Bilinen) Geçmiş Zamanın Hikayesi
gör-müştü (< gör-müş i-di)
Duyulan (Anlatılan) Geçmiş Zamanın Hikayesi
anlat-mışmış (< anlat-mış i-miş)
Duyulan (Anlatılan) Geçmiş Zamanın Rivayeti
bil-iyordu (< bil-iyor i-di)
Şimdiki Zamanın Hikayesi
sev-iyormuş (< sev-iyor i-miş
Şimdiki Zamanın Rivayeti
gel-ecekti (< gel-ecek i-di)
Gelecek Zamanın Hikayesi
kır-acakmış (< kır-acak i-miş
Gelecek Zamanın Rivayeti
iç-erdi (< iç-er i-di)
Geniş Zamanın Hikayesi
koş-armış (< koş-ar i-miş)
Geniş Zamanın Rivayeti
bil-meliydi (< bil-meli i-di) Gerekliliğin Hikayesi
vs. tarzında sınıflandırılmaktadır.
Yazımızın girişindeki sorulara cevaplar ararken, klasikleşmiş bu tasnif ve
adlandırmalar (terimlendirmeler) üzerinde önerebileceğimiz bazı düzeltmeler ve
eklenecek başlıklar bulunmaktadır. Bunlar:
I. TERİMLERLE (ADLANDIRMALARLA) İLGİLİ DÜŞÜNCELER
1. “Birleşik Zaman” başlığı2, terim olarak düzeltilmelidir. Çünkü, herhangi bir fiil
(oluş, kılış, eylem) “birden çok zaman”da gerçekleşmemektedir. Yani, yukarıdaki
birleşik yapıların herhangi birinde, birden çok zaman kavramı bulunmamaktadır. Fiil,
bir tek zamanda gerçekleşmektedir. Bu tür yapılarda eklerden biri “zaman”, diğeri “kip
(tarz)” bildirmektedir. Fakat, “Birleşik Zaman” terimi, akıllarda birden çok zaman
olduğu izlenimini doğurmaktadır. Bazı gramerlerimiz “Birleşik Zaman (veya Bileşik
Zaman)” terimlerini kullanırken, bazıları da bir fiilin iki ayrı zamanda
gerçekleşemeyeceği düşüncesinden hareketle, “Fiillerin Birleşik Çekimi”
adlandırmasını tercih etmektedirler3.
2. Fiil - (y)AcAK i - d i m : (g e l - e c e k i - d i m)
Fiil - (I)r i - d i m : (i ç - e r i - d i m)
Fiil - (I)yor i - m i ş s i n : ( s e v - i y o r i- m i ş s i n)
2 Z. Korkmaz “birleşik zaman”, (Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1992 s.28); H.
Ediskun “bileşik zamanlı fiiller” (Yeni Türk Dilbilgisi, İstanbul 1988, s.195); K. Bilgegil “bileşik kipler” (Türkçe
Dilbilgisi, Dergah Yayınları,2. baskı, İstanbul 1982, s.271); K. Demiray “bileşik zamanlı fiiller” (Temel Dilbilgisi,
İstanbul 1970, s.130); O. Adalı “ikincil zaman ardılları” (Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara 1979, s.48); T.N. Gencan “bileşik zamanlı eylemler”, (Dilbilgisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, 4.
baskı Ankara 1979, s.352.)
3 M. Ergin “Fiillerin Birleşik Çekimi” (Türk Dilbilgisi, Bayrak Yayınları, 20. Baskı, İstanbul 1993, s.302); T.
Gülensoy “Fiillerin Birleşik Çekimleri (Birleşik Zaman)” (Türkçe El Kitabı, Bizim Gençlik Yayınları, Kayseri 1995,
s.186)
3
şeklindeki yapılarda, ilk (gel-, iç-, sev-) fiile gelen ekin “ASIL ZAMAN”, i-(< er-)
fiili üzerine gelen ekin ise “KİP” fonksiyonu taşıdığı söylenmektedir4. Yani, ‘gelecektim’
örneğinde asıl zaman ‘-(y)AcAk’, kip ise ‘-tim’ kabul edilmektedir. Bundan
hareketle de yapıya “GELECEK ZAMANIN HİKAYESİ” adı verilir5.
Oysa, (büyük bir çoğunlukla) tam tersine, bu tür yapılarda birinci ek “KİP”, i- (<
er-) fiili üzerine gelen ek ise “ZAMAN” bildirmektedir. Şöyle ki:
yap-acaktım (< yap-acak i-dim)
NE ZAMAN yapacaktım?
DÜN yapacaktım.
BİRAZ ÖNCE yapacaktım.
GEÇEN HAFTA yapacaktım.
O halde buradaki zaman, kullanılan zarflardan da anlaşılabileceği gibi,
“GEÇMİŞ ZAMAN”dır. i- (< er-) fiiline gelen -dim eki asıl zamanı belirlemiştir. İlk
fiile (yap-) gelen -(y)AcAk eki ise, burada “KİP” fonksiyonunu üstlenmiştir. Oysa bu
çekime gramerlerimizin yaygın olarak verdiği ad “GELECEK ZAMAN(ın
hikayesi)”dir6.
Bizce, -(y)AcAktIm çekimi7, (büyük çoğunlukla) ‘gelecek zaman’ değil, ‘geçmiş
zaman’ bildirir. Bu yüzden de “GELECEK ZAMANIN HİKAYESİ” yerine, “GEÇMİŞ
ZAMAN(. . . . sı)” demek daha doğru olabilir. Buradaki önerimiz, “GEÇMİŞ
ZAMANDA GERÇEKLEŞMEMİŞ NİYET KİPİ” denilmesidir.
3. Türklere İngilizce öğretmek için yazılmış gramerlerde, “used to” kalıbı
verilmekte, bunun “terkedilmiş alışkanlık” bildirdiği ve Türkçede bu kipin bulunmadığı
kaydedilmektedir. Genellikle verilen örnek de “I used to smoke (Ben sigara
içerdim)” şeklindedir.
4 H. Ediskun, “öğretmendim kelimesiyle geliyordum kelimesinin zaman bakımından hiçbir ayrılığı olmaması
gerekir” demektedir (a.g.e s.209). Ancak, geliyordu yapısını “Şimdiki Zamanın Hikayesi”, gidecekti yapısını da
“Gelecek Zamanın Hikayesi” olarak vermektedir (a.g.e. s. 195-197)
5 Bu konudaki görüşler: O. Adalı “İkincil zaman ardılları [ Z2 ] : Eyleme, zaman ve istem ardıllarıyla gelen
kavramlara ek olarak ikinci bir zaman boyutu da katabilir. Bu boyutu taşıyan ardıllar yüklemin zorunlu birimleri
değildir. Zorunlu olan zamana birincil zaman “ Z1”,zorunlu olmayana da “Z2” denildi. İkincil zaman ardılları çağdaş
Türkiye Türkçesinde tek başına kullanımı olmayan “İ-“ eyleminin belirli, belirsiz geçmiş -DI / -MIŞ ardıllarıyla
oluşturduğu “idi”, “imiş” biçimlerinden “İ-” eyleminin düşmesiyle oluşur: Öyküleme (hikaye bileşik zamanı) ardılı:
Birincil zaman ya da istem ardılı eklenmiş eylemin öykülendiğini belirtir… vermeli/y/di, ver-ecek-ti… Eylemli
yüklem ardıllarının sıralanışı: Yüklemde eylemden sonra ilk sırada birincil zaman ve istem ardılları gelir. İkincil
zaman kullanılmayacaksa, kişi ardılları onu izler. İkincil zamanın yeri, genel olarak birincil zamanla kişi ardıllarının
arasındadır… Bu sıralanışa göre şöyle örnek verebiliriz: … ver-/i/-r-di-m, ver-/i/yor-du-m, ver-ecek-ti-m…” (Türkiye
Türkçesinde Biçimbirimler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1979, s.49-50); K. Bilgegil “Bileşik Kipler: İçinde
ardı ardına iki zaman veya kip bulunan fiiller, bileşik kipli sayılır. Bunlar, önce birinci, sonra ikinci zamanın adı
söylenerek belirtilmektedir: Mesala “Geliyordu” sözü birleşik kiplidir; çünkü hem “yor” hem de “du” kip ekini ihtiva
etmektedir. Bu fiil şimdiki zamanın hikayesi kipindedir diye tanınır.” (Türkçe Dilbilgisi, Dergah Yayınları, 2. Baskı,
İstanbul 1982, s. 27)
6 Eğer “Ben bu işi yarın yapacaktım.” bile dersek, yine “gerçekleşmemiş bir niyet” kipi kullanmış oluruz. Yani,
yarın yapılması planlanan iş yapılmamış, iş işten geçmiş, işin zamanı geçmiştir.
7 yap-acaktım tarzındaki çekimler, büyük çoğunlukla geçmiş zaman bildirmektedir. Çok özel kullanışlarda “zaman
kayması” olarak niteleyebileceğimiz durumlar da söz konusudur. Kullanılış sıklığında “geçmiş zaman” fonksiyonu,
mukayese edilemeyecek kadar yaygındır.
4
Türkçeye çevrildiğinde de görülebildiği gibi, “used to” kalıbının karşılığı
dilimizde -(A)r -idi şeklinde bulunmaktadır: I used to smoke = Ben sigara içerdim.
Ancak, biz “ilk ek zaman, ikinci ek kiptir” düşüncesinden hareketle, bu yapıyı “GENİŞ
ZAMANIN HİKAYESİ” diye adlandırdığımızdan, dilimizde yok gibi
gösterilebilmektedir.
Bizce, -(A)r i-di yapısı için kullandığımız “GENİŞ ZAMANIN HİKAYESİ”
terimini de “GEÇMİŞ ZAMANIN TERKEDİLMİŞ ALIŞKANLIK KİPİ” olarak
dilbilgisi kitaplarımıza yerleştirebiliriz.
Gramerlerimizde, asıl fiile gelen ekin zaman fonksiyonunda, i- (< er-) fiiline
gelen ekin ise kip fonksiyonunda bulunduğu hükmünü yeni baştan değerlendirmeye tabi
tutarsak, yukarıdaki çekimlerin dışında da birtakım değişik adlandırmalar önerebiliriz.
II. TABLOYA YENİ ŞEKİLLERİN EKLENMESİ ÖNERİLERİ
Birleşik yapılarda kullandığımız i- (< er-) fiili, Eski Türkçede ‘olmak’
anlamındadır. Hatta günümüzde bile “ne i-düği belirsiz adam” tabirinde, ‘olmak’
anlamını sürdürmektedir. Bu fiil (er- > ir- > i-), Türkçenin her döneminde tıpkı ‘ekler’
gibi fonksiyonlu (bağımlı, gramatikal) bir morfem olarak kullanılagelmiş, gel-, yap-,
otur-, sev- gibi anlamlı (bağımsız, sözlüksel) bir morfem özelliği göstermemiştir.
i- (< er-) fiili ile aynı anlamda olan ol- (< bol-) fiili de, yardımcı fiil olarak
fonksiyonlu (gramatikal) bir morfem özelliği gösterir. A. von Gabain, “Bağlı Fiiller,
Yardımcı Fiiller” bahsinde, er-, bol- ve tur- fiillerini aynı başlık altında değerlendirmiş
ve “bunların tabiatları gereği hiçbir zaman zarf-fiillerle değil, çekimli fiillere, yani
tercihen isim durumunda olanlarla bağlandıklarını” kaydetmiştir8.
Türkçe Dilbilgisinin “Zaman ve Kiplerin Birleşik Çekimleri”nde i- (genişletilmiş şekilleri tablolarımıza yerleştirdiğimize göre, benzer tarzdaki ol- (< bol-)
fiili ile çekimlenen yapıları da, yine aynı gerekçelerle tasnife alabiliriz. Şöyle ki:
“Ahmet sigara i ç - e r d i (< i ç - e r i-d i) nasıl tablolarımızda yer alıyorsa,
“Ahmet sigara i ç - e r o l - d u” da yer alabilir.
Bunlardan birincisi (i ç - e r d i) “TERKEDİLMİŞ BİR ALIŞKANLIK” bildiren
kip, ikincisi ise (i ç - e r o l - d u) “ESKİDEN OLMAYAN FAKAT YENİ
BAŞLAMIŞ VE DEVAM ETMEKTE OLAN BİR ALIŞKANLIK” bildiren kip
görevindedir. Her ikisinde de zaman “GEÇMİŞ ZAMAN”dır.
Özetle söylemek gerekirse, bizim önerimiz, “iç-er i-di” yapısını fiil zaman ve
kipleri tablomuza aldığımız gibi, “iç-er ol-du” tarzındaki yapıları da tasniflerimize
sokmamızdır.
Bu öneriye birkaç noktadan itiraz edilebilir:
1. ‘ol- fiili müstakil bir fiildir’, denilebilir.
8 A. Von Gabain (çeviren M. Akalın), Eski Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1988, s.87.
5
2. ‘ol- fiili, çekimlenmiş olan asıl fiilden ayrı yazılmaktadır’, diye
düşünülebilir.
Bunlardan birinci itiraza hemen cevap verilebilir. ‘ol- fiili’ müstakil bir fiildir,
ama i- (< er-) fiili de tıpkı ‘ol-’ gibi (hem de olmak anlamında) müstakil bir fiildir.
İkinci itiraz ise (ol- fiilinin çekimlenmiş fiilden ayrı yazılıyor olması), sadece
şekle dayanan, imla ile ilgili bir itirazdır. Gramerimizde, fonksiyon ve dizim
özelliklerinin imlaya kurban edilemeyeceği görüşünden hareketle, bu tasarrufa da izin
verilebilir kanısındayım. Kaldı ki, diğer dillerin fiil çekim tablolarında esas fiilin
çekimlenmesinde; ‘birden çok’, ‘anlamları farklı’, ‘yazılışları ayrı’ fiiller
kullanılabilmektedir. İngilizcede ‘ol-’ (to be) fiilinin kullanılışı ve “zaman ve kip
çekimi” tablolarında gösterilen şu çekim konumuz için fevkalade dikkate değer bir
husustur9:
The Future Prograsive / Contuinuous Tense Fiil Çekim Tablosu
A
F
F
İ
R
M
A
T
İ
V
E
I will be speaking English
You will be speaking English
He will be speaking English
She will be speaking English
It will be speaking English
We will be speaking English
You will be speaking English
They will be speaking English
İngilizce konuşuyor olacağım
İngilizce konuşuyor olacaksın
İngilizce konuşuyor olacak
İngilizce konuşuyor olacak
İngilizce konuşuyor olacak
İngilizce konuşuyor olacağız
İngilizce konuşuyor olacaksınız
İngilizce konuşuyor olacaklar
Yine aynı kitaptan
The Future Prograsive / Contuinuous Tense Fiil Çekim Tablosu
A
F
F
İ
R
M
A
T
İ
V
E
I will have spoken English
You will have spoken English
He will have spoken English
She will have spoken English
It will have spoken English
We will have spoken English
You will have spoken English
They will have spoken English
İngilizce konuşmuş olacağım
İngilizce konuşmuş olacaksın
İngilizce konuşmuş olacak
İngilizce konuşmuş olacak
İngilizce konuşmuş olacak
İngilizce konuşmuş olacağız
İngilizce konuşmuş olacaksınız
İngilizce konuşmuş olacaklar
Fonksiyonları ve tipleri aynı olan i- ve ol- fiillerine ayrı ayrı muamele
ettiğimiz için10, hem gramer öğretiminde, hem de derslerdeki morfolojik ve sentaks
incelemelerinde ikilikler doğmaktadır. Şöyle ki;
9 Yılmaz Hasdemir, “Tenses And Grammar of Modern English (Modern İngilizcede Zamanlar ve Gramer)”
(Üçüncü genişletilmiş baskı) İzmir 1992, s.61.
NOT: İngilizce gramerden aktardığımız yukarıdaki tabloyu verirken , “dilimizin gramerini yazarken herhangi bir
yabancı dilin gramerini örnek almayı düşünüyor değiliz. Amacımız, sadece, dilimizin işleyişinin gramer kurallları
halinde dilbilgisi kitaplarına layıkı ile sokulabilmesidir.
10 Örnek olarak, T. Banguoğlu, “Tasvir Fiilleri”, “Cevher Fiili” gibi ayrı bir ad altında “KARMAŞIK FİİLLER”
başlığı koymuş ve bizim “Fiil Zaman ve Kiplerinde Birleşik Çekim” konusuna dahil edilmesini önerdiğimiz “yapacak
ol-du’ tarzındaki yapıları orada ele almıştır. Banguoğlu’nun verdikleri özetle şöyledir: “Karmaşık Fiiller: Ermek
durum fiilinin yanıbaşında olmak X bolmak oluş fiili yine salt fiil olarak Eski Türkçeden beri yardımcı fiil
işleyişinde görülür. Olmak fiili bir yandan adlara ve sıfatlara gelerek birleşik fiil tabanları meydana getirmekle
birlikte (bkz.§ 278 iyi olmak, baba olmak) bir yandan da cevher fiili eklerine benzer bir tarzda bazı sıfatfiillere
gelerek oluş ve kılışın zamanı ve tarzıyla ilgili özellik taşıyan birleşikler yaratmıştır: öğrenmiş olmak, gelir olmak,
işitmez olmak, satacak olmak gibi. Türkçenin fiil tabanı kadrosunu daha da çeşitlendiren bu birleişikler karmaşık fiil
(verbe complexe) adını veririz. … Yapıldıkları sıfatfiillerin ait oldukları zaman kesimlerine göre anlatım kazanan
6
• gel-ecekti (< g e l - e c e k i - d i) çekiminin yapısı incelenirken
gel- → fiil
-ecekti → “GELECEK ZAMAN(IN HİKAYESİ, 3. Teklik kişi)”(veya -
ecek sıfat-fiil, i- ek-fiil, -di hikaye çekimi)olarak verilmektedir.
• gel-ecek ol-du’da ise
gel- → fiil
gel-ecek → bu fiilin -ecek ile yapılmış sıfat-fiil (partisip) hali,
ol-du → ol- fiilinin “GÖRÜLEN (BİLİNEN) GEÇMİŞ ZAMANI” olarak
gösterilir.
Yani yukarıdaki çekimler, gramerimizde iki ayrı zaman olarak değerlendirilirler.
“gel-ecekti” yapısında zaman, gramerlerimize göre “GELECEK ZAMAN”dır, “gelecek
oldu”da ise “GEÇMİŞ ZAMAN”dır. Oysa, ikisindeki -ecek de aynı -ecek’tir
(sıfat-fiil). İkisinde de -ecek üzerine fonksiyonlu birer morfem olarak müstakil fiiller (iveya
ol-) getirilmiştir.
Buna benzer bazı yapılar hakkındaki önerilerimizi şöyle gösterebilir.
i- (< er-) fiili ile
Kullanılışı Önerilen
ZAMAN
Adlandırma
KİP
Kullanılagelen Adlandırma
iç-er i-di geçmiş (görülen) terkedilmiş alışkanlık Geniş Zamanın Hikayesi
iç-er i-miş geçmiş (duyulan) terkedilmiş alışkanlık Geniş Zamanın Rivayeti
iç-ecek i-di geçmiş (görülen) gerçekleşmemiş niyet Gelecek Zamanın Hikayesi
ol- (< bol-) fiili ile
kullanılışı Önerilen
ZAMAN
Adlandırma
KİP
Kullanılagelen Adlandırma
iç-er ol-du geçmiş (görülen) yeni başlamışn alışkanlık //////////////////
iç-er ol-muş geçmiş (duyulan) yeni başlamış alışkanlık /////////////////
iç-ecek ol-du geçmiş (görülen) ////////////////
1989 yılından beri lisans üstü programlarda yürüttüğümüz derslerde, öğrencilere
bu yöndeki görüşlerimimizi anlatmakta ve bu noktalardan hareketle Türkçede ne kadar
“Birleştirilmiş Zaman ve Kip Çekimi” elde edebileceğimiz yolunda denemeler
yaptırmaktaydık. Bu denemeler sonunda, Türkçedeki zaman ve kip çekimleri tablosu 30
başlık (5 zaman + 4 kip + bunların hikaye, rivayet ve şartları) olarak değil de, 100’den
fazla olarak ortaya çıkmaktadır.
100’ün üstündeki çekim şekillerinden bazıları 6 ayrı kişi ile (1., 2., 3. teklik ve
1., 2., 3. çokluk) çekimlenememektedir. O türlü olanlar özel kullanımlar olarak
düşünülüp tablolara sokulmayabilir. Ama, 6 ayrı kişi ile, aynı fonksiyonu gösterecek
şekilde çekimlenen yapılar belirlenip “Fiil Zaman ve Kipleri” tablolarına dahil
edilebilir, kanısındayız.
karmaşık fiiller üç çeşittir: 1. Ö n c e l i k f i i l l e r i (verbe antérieur), 2. B a ş l a m a f i l l e r i (verbe inchoatif),
3. N i y e t f i i l l e r i (verbe intentionnel). A. Öncelik Fiilleri: Geçmiş sıfatfiili (-miş sıfatfiili) ile yapılırlar…
Anlamış oldum. Görmüş oluyorsunuz. Bitirmiş olacağız… B. Başlama Fiilleri: Geniş zaman sıfatfiili ile yapılırlar…
Gelir oldum. Utanır olmuş… Yalvarır olacaklar. C. Niyet Fiilleri: Gelecek zaman sıfatfiili ve ici hal sıfatfiili ile
yapılırlar… Verecek olmuşsun, almamış. Oturacak oldular, sonra vazgeçtiler…”, (Türkçenin Grameri, Türk Dil
Kurumu Yayınları 4. baskı, Ankara 1995, s. 482-486)
7
S O N U Ç
Hem ana dili öğretimimizde çıkan zorlukları, hem de yabancılara Türkçe
öğretirken içine düştüğümüz yanlışlıkları ortadan kaldırabilmek için, Türkiye
Türkçesindeki fiil zaman ve kip çekimlerini yeniden incelememiz ve ayrıntılı
sınıflandırmaların bulunduğu tablolar geliştirmemiz gerektiği ortadadır. Konunun
burada, gramercilerimizin görüş, öneri ve eleştirilerine sunulabilmesi için, deneme
niteliğinde birkaç başlık sunmak istiyoruz. Bu tabloda kip ve zaman çekimlerinin
adlarını da belirtmek istemiyoruz. Ayrıca, bunların sadece birer fonksiyon göstermediği
de bilinmelidir. 6 ayrı kişi ile çok sayıda örnek cümle üzerinde yapılacak farklı
incelemeler, yapıların en baskın fonksiyonlarını ve en doğru adlandırmalarını
belirleyecektir. Yapılacak eleştiri, öneri ve çalışmalar sonucunda, mevcutlardan daha
doğru tablo ve adlandırmaların elde edileceğini umuyoruz.
F - (A)r i-di Geçen yıla kadar ben de sigara içerdim.
F - (A)r ol-du Günlük dertler yüzünden ben de sigara içer oldum.
F - (A)r ol-acak Hatta bu gidişle siz de sigara içer olacaksınız.
F - mIş i-di Geçen sene Divanu Lugati’t-Türk’ü okumuştunuz.
F - mIş ol-du Benim sayemde Orhun Yazıtlarıının bütün metnini okumuş oldunuz.
F - mIş ol-acak Bu ders yılının sonunda hepiniz Köktürk yazıtlarının metnini
okumuş olacaksınız.
F - mIş ol-acak i-di Misafir gelmeseydi,bütün derslerimi bitirmiş olacaktım.
F-mIştIr Öğretmen dersi bitirmiştir.
F - (I)yor ol-acak Yarın bu saatlerde yüzüyor olacaksınız.
F - mAlı Önümüzdeki haftaya kadar gömlekleri bitirmeliyim.
F - mIş ol-malı Önümüzdeki haftaya kadar gömlekleri bitirmiş olmalıyım
F-mIş ol-mak zorundayım Önümüzdeki haftaya kadar gömlekleri bitirmiş olmak zorundayım
F-mIş ol-ma+iyelik gerek-iyor Önümüzdeki haftaya kadar gömlekleri bitirmiş olmam gerekiyor.
SİZCE YUKARIDAKİ MÜSTAKİL YAPILAR
BELİRLİ BİRER ZAMAN VE/VEYA KİP ÇEKİMİ
Y A P M A M A K T A M I D I R ?
8
KAYNAKLAR
Oya Adalı, Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler, Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara 1979
Tahsin Banguoğlu, Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları (4. Baskı),
Ankara 1995
Kaya Bilgegil, Türkçe Dilbilgisi, (2. Baskı) Dergah Yayınları, İstanbul 1982
Kemal Demiray, Temel Dilbilgisi, İstanbul 1970
Haydar Ediskun, Yeni Türk Dilbilgisi, İstanbul 1988
Muharrem Ergin, Türk Dilbilgisi, (20. Baskı) Bayrak Yayınları, İstanbul 1993
A. von Gabain (Çeviren Mehmet Akalın), Eski Türkçenin Grameri, Türk Dil
Kurumu Yayınları, Ankara 1998
Nejat Gencan, Dilbilgisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, (4. Baskı) Ankara 1979
Tuncer Gülensoy, Türkçe El Kitabı, Bizim Gençlik Yayınları, Kayseri 1995
Yılmaz Hasdemir, “Tenses And Grammar of Modern English (Modern
İngilizcede Zamanlar ve Gramer)” (Üçüncü genişletilmiş baskı) İzmir 1992,
Zeynep Korkmaz, Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara 1992
Talat Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic, 1968
Hamza Zülfikar, Yabancılar İçin Türkçe Dilbilgisi (3. Baskı), Ankara Üniversitesi
Yayınları, Ankara 1980
VII. Milletler Arası Türkoloji Kongresi, İstanbul 1999
TÜRKİYE TÜRKÇESİNDEKİ
ZAMAN VE KİP ÇEKİMLERİNDE BİRLEŞİK YAPILAR ÜZERİNE
Gürer GÜLSEVİN•
Türkiye Türkçesindeki “Zaman ve Kiplerin Birleşik Çekimi” üzerine
gramerlerimizde yazılanlar dolayısı ile kendi kendimize yönelteceğimiz bazı sorular
vardır. Örnek olarak;
• “Birleşik Zaman” terimi (adlandırması) doğru mudur? Bir fiil (oluş, kılış, eylem vs.) birden
çok zamanda mı yapılmaktadır? Bir fiil birden çok zamanda gerçekleşebilir mi?
• “yap-acaktım” yapısında fiilin zamanı nedir? “Gelecek Zamanın Hikayesi” midir? Yani,
zaman “Gelecek Zaman” mıdır? Sondaki “tim” (< i-dim) “Kip” mi bildirmektedir?
• “Birleşik Zaman” çekimi dediğimiz yapılarda asıl fiile gelen ek mi zaman bildirir, yoksa ifiili
üzerine getirilen ek mi?
• “iç-erdim” (< iç-er i-dim) yapısı hangi zamandır? İngilizcede ‘used to’ şeklinde kurulan,
fakat Türkçede yoktur denen yapı gerçekten dilimizde mi yoktur, yoksa dilbilgisi
kitaplarında mı bulunmaz?
• “iç-erdi (< iç-er i-di)” yapısı ile “iç-er ol-du”; ya da “iç-ecekti (< iç-ecek i-di) yapısı ile
“iç-ecek ol-du” şekilleri arasında eklerin dizilişi açısından bir fark var mıdır?
• “iç-ecek ol-du” yapısına (ol-du’dan dolayı) “Görülen Geçmiş Zaman” çekimi diyebiliriz
de “iç-ecek i-di” yapısına niçin “Gelecek Zaman(ın Hikayesi)” deriz.
• Cümle yapılarında “gelecekti (< gel-ecek i-di)” şeklini “fiil cümlesi” olarak
değerlendiririz. Acaba “gelecektir ( < gel-ecek tur-ur)” yapısı “isim cümlesi” mi oluşturur
“fiil cümlesi” mi?
Bu ve benzeri bazı konulara gramer kitaplarımızın verdiği cevaplar, Türkiye
Türkçesinin dilbilgisini anlattığımız derslerde mantığımızı zorlamaktadır.
Çeşitli tarihi ve yaşayan lehçe gramerlerimizde, zaman ve kip çekimindeki
birleşik yapıların “normal çekimin üzerine i- (< er-) fiilinin çekimlenmiş halinin
getirilmesi ile elde edildiği”1 görüşü kabul edilir:
• Köktürkçe ti-r er-miş ‘dermiş, der imiş’
• Türkiye Türkçesi gel-irmiş < gel-ir i-miş
yap-acaktım < yap-acak i-dim, gibi.
“Birleşik Zaman Çekimi” olarak adlandırılan bu yapılar;
• Doç.Dr. AKÜ. Uşak Eğitim Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bölümü.
1 T. Tekin, “Composite Verb Forms” başlığında verir. “The composite verb forms are made of a form of the
auxiliary verb är- preceded by a participle of a finite form” diyerek, er- fiili ile yapıldığını belirtir (A Grammar of
Orkhon Turkic, 1968 s. 193). Zeynep Korkmaz, “birleşik zaman”ı şöyle tanımlar: “birleşik zaman (Alm.
zusammengesetztes Tempora; Fr. temps compose; İng. Compound tense) Bildirme ve tasarlama kiplerinin bağlı
oldukları şekil ve zamanın görülen geçmiş zaman (hikaye), duyulan geçmiş zaman (rivayet) içinde meydana
geldiğini veya şarta bağlı olarak ortaya çıktığını ifade etmek için kullanılan ve i- (< er-) ek fiilinin yardımıyla kurulan
zaman: Bilirdi (< bil-ir i-di), hatırlatıyordu (< hatırlat-ıyor i-di), kazanmıştı (< kazan-mış i-di), çalışıyormuş (<
çalış-ıyor i-miş), gelseymiş (< gel-se i-miş), bakarsa (< bak-ar i-se), yazdıysa (
faile bir fiil isminin i- fiili vasıtası ile isnadından ibarettir.” (Türk Dilbilgisi, 20. baskı, Bayrak Yayınları, İstanbul
1993, s.302; K. Bilgegil “Birleşik kiplerde, zaman eklerinin ikincisi, daima sabit bir fiilin, - ek fiilin - üç kipinden
biri olur” (Türkçe Dilbilgisi, 2. Baskı, Dergah Yayınları, İstanbul 1982, s.271; H. Zülfikar “Zaman eklerinin üzerine
imek fiilinin hikayesini ekleriz. … Zaman eklerinin üstüne imek fiilinin rivayetini ekleriz” (Yabancılar İçin Türkçe
Dilbilgisi, Ankara Üniversitesi Yayınları, 3. Baskı, Ankara 1980, s.146-147.
2
sev-diydi (< sev-di i-di)
Görülen (Bilinen) Geçmiş Zamanın Hikayesi
gör-müştü (< gör-müş i-di)
Duyulan (Anlatılan) Geçmiş Zamanın Hikayesi
anlat-mışmış (< anlat-mış i-miş)
Duyulan (Anlatılan) Geçmiş Zamanın Rivayeti
bil-iyordu (< bil-iyor i-di)
Şimdiki Zamanın Hikayesi
sev-iyormuş (< sev-iyor i-miş
Şimdiki Zamanın Rivayeti
gel-ecekti (< gel-ecek i-di)
Gelecek Zamanın Hikayesi
kır-acakmış (< kır-acak i-miş
Gelecek Zamanın Rivayeti
iç-erdi (< iç-er i-di)
Geniş Zamanın Hikayesi
koş-armış (< koş-ar i-miş)
Geniş Zamanın Rivayeti
bil-meliydi (< bil-meli i-di) Gerekliliğin Hikayesi
vs. tarzında sınıflandırılmaktadır.
Yazımızın girişindeki sorulara cevaplar ararken, klasikleşmiş bu tasnif ve
adlandırmalar (terimlendirmeler) üzerinde önerebileceğimiz bazı düzeltmeler ve
eklenecek başlıklar bulunmaktadır. Bunlar:
I. TERİMLERLE (ADLANDIRMALARLA) İLGİLİ DÜŞÜNCELER
1. “Birleşik Zaman” başlığı2, terim olarak düzeltilmelidir. Çünkü, herhangi bir fiil
(oluş, kılış, eylem) “birden çok zaman”da gerçekleşmemektedir. Yani, yukarıdaki
birleşik yapıların herhangi birinde, birden çok zaman kavramı bulunmamaktadır. Fiil,
bir tek zamanda gerçekleşmektedir. Bu tür yapılarda eklerden biri “zaman”, diğeri “kip
(tarz)” bildirmektedir. Fakat, “Birleşik Zaman” terimi, akıllarda birden çok zaman
olduğu izlenimini doğurmaktadır. Bazı gramerlerimiz “Birleşik Zaman (veya Bileşik
Zaman)” terimlerini kullanırken, bazıları da bir fiilin iki ayrı zamanda
gerçekleşemeyeceği düşüncesinden hareketle, “Fiillerin Birleşik Çekimi”
adlandırmasını tercih etmektedirler3.
2. Fiil - (y)AcAK i - d i m : (g e l - e c e k i - d i m)
Fiil - (I)r i - d i m : (i ç - e r i - d i m)
Fiil - (I)yor i - m i ş s i n : ( s e v - i y o r i- m i ş s i n)
2 Z. Korkmaz “birleşik zaman”, (Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1992 s.28); H.
Ediskun “bileşik zamanlı fiiller” (Yeni Türk Dilbilgisi, İstanbul 1988, s.195); K. Bilgegil “bileşik kipler” (Türkçe
Dilbilgisi, Dergah Yayınları,2. baskı, İstanbul 1982, s.271); K. Demiray “bileşik zamanlı fiiller” (Temel Dilbilgisi,
İstanbul 1970, s.130); O. Adalı “ikincil zaman ardılları” (Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara 1979, s.48); T.N. Gencan “bileşik zamanlı eylemler”, (Dilbilgisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, 4.
baskı Ankara 1979, s.352.)
3 M. Ergin “Fiillerin Birleşik Çekimi” (Türk Dilbilgisi, Bayrak Yayınları, 20. Baskı, İstanbul 1993, s.302); T.
Gülensoy “Fiillerin Birleşik Çekimleri (Birleşik Zaman)” (Türkçe El Kitabı, Bizim Gençlik Yayınları, Kayseri 1995,
s.186)
3
şeklindeki yapılarda, ilk (gel-, iç-, sev-) fiile gelen ekin “ASIL ZAMAN”, i-(< er-)
fiili üzerine gelen ekin ise “KİP” fonksiyonu taşıdığı söylenmektedir4. Yani, ‘gelecektim’
örneğinde asıl zaman ‘-(y)AcAk’, kip ise ‘-tim’ kabul edilmektedir. Bundan
hareketle de yapıya “GELECEK ZAMANIN HİKAYESİ” adı verilir5.
Oysa, (büyük bir çoğunlukla) tam tersine, bu tür yapılarda birinci ek “KİP”, i- (<
er-) fiili üzerine gelen ek ise “ZAMAN” bildirmektedir. Şöyle ki:
yap-acaktım (< yap-acak i-dim)
NE ZAMAN yapacaktım?
DÜN yapacaktım.
BİRAZ ÖNCE yapacaktım.
GEÇEN HAFTA yapacaktım.
O halde buradaki zaman, kullanılan zarflardan da anlaşılabileceği gibi,
“GEÇMİŞ ZAMAN”dır. i- (< er-) fiiline gelen -dim eki asıl zamanı belirlemiştir. İlk
fiile (yap-) gelen -(y)AcAk eki ise, burada “KİP” fonksiyonunu üstlenmiştir. Oysa bu
çekime gramerlerimizin yaygın olarak verdiği ad “GELECEK ZAMAN(ın
hikayesi)”dir6.
Bizce, -(y)AcAktIm çekimi7, (büyük çoğunlukla) ‘gelecek zaman’ değil, ‘geçmiş
zaman’ bildirir. Bu yüzden de “GELECEK ZAMANIN HİKAYESİ” yerine, “GEÇMİŞ
ZAMAN(. . . . sı)” demek daha doğru olabilir. Buradaki önerimiz, “GEÇMİŞ
ZAMANDA GERÇEKLEŞMEMİŞ NİYET KİPİ” denilmesidir.
3. Türklere İngilizce öğretmek için yazılmış gramerlerde, “used to” kalıbı
verilmekte, bunun “terkedilmiş alışkanlık” bildirdiği ve Türkçede bu kipin bulunmadığı
kaydedilmektedir. Genellikle verilen örnek de “I used to smoke (Ben sigara
içerdim)” şeklindedir.
4 H. Ediskun, “öğretmendim kelimesiyle geliyordum kelimesinin zaman bakımından hiçbir ayrılığı olmaması
gerekir” demektedir (a.g.e s.209). Ancak, geliyordu yapısını “Şimdiki Zamanın Hikayesi”, gidecekti yapısını da
“Gelecek Zamanın Hikayesi” olarak vermektedir (a.g.e. s. 195-197)
5 Bu konudaki görüşler: O. Adalı “İkincil zaman ardılları [ Z2 ] : Eyleme, zaman ve istem ardıllarıyla gelen
kavramlara ek olarak ikinci bir zaman boyutu da katabilir. Bu boyutu taşıyan ardıllar yüklemin zorunlu birimleri
değildir. Zorunlu olan zamana birincil zaman “ Z1”,zorunlu olmayana da “Z2” denildi. İkincil zaman ardılları çağdaş
Türkiye Türkçesinde tek başına kullanımı olmayan “İ-“ eyleminin belirli, belirsiz geçmiş -DI / -MIŞ ardıllarıyla
oluşturduğu “idi”, “imiş” biçimlerinden “İ-” eyleminin düşmesiyle oluşur: Öyküleme (hikaye bileşik zamanı) ardılı:
Birincil zaman ya da istem ardılı eklenmiş eylemin öykülendiğini belirtir… vermeli/y/di, ver-ecek-ti… Eylemli
yüklem ardıllarının sıralanışı: Yüklemde eylemden sonra ilk sırada birincil zaman ve istem ardılları gelir. İkincil
zaman kullanılmayacaksa, kişi ardılları onu izler. İkincil zamanın yeri, genel olarak birincil zamanla kişi ardıllarının
arasındadır… Bu sıralanışa göre şöyle örnek verebiliriz: … ver-/i/-r-di-m, ver-/i/yor-du-m, ver-ecek-ti-m…” (Türkiye
Türkçesinde Biçimbirimler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1979, s.49-50); K. Bilgegil “Bileşik Kipler: İçinde
ardı ardına iki zaman veya kip bulunan fiiller, bileşik kipli sayılır. Bunlar, önce birinci, sonra ikinci zamanın adı
söylenerek belirtilmektedir: Mesala “Geliyordu” sözü birleşik kiplidir; çünkü hem “yor” hem de “du” kip ekini ihtiva
etmektedir. Bu fiil şimdiki zamanın hikayesi kipindedir diye tanınır.” (Türkçe Dilbilgisi, Dergah Yayınları, 2. Baskı,
İstanbul 1982, s. 27)
6 Eğer “Ben bu işi yarın yapacaktım.” bile dersek, yine “gerçekleşmemiş bir niyet” kipi kullanmış oluruz. Yani,
yarın yapılması planlanan iş yapılmamış, iş işten geçmiş, işin zamanı geçmiştir.
7 yap-acaktım tarzındaki çekimler, büyük çoğunlukla geçmiş zaman bildirmektedir. Çok özel kullanışlarda “zaman
kayması” olarak niteleyebileceğimiz durumlar da söz konusudur. Kullanılış sıklığında “geçmiş zaman” fonksiyonu,
mukayese edilemeyecek kadar yaygındır.
4
Türkçeye çevrildiğinde de görülebildiği gibi, “used to” kalıbının karşılığı
dilimizde -(A)r -idi şeklinde bulunmaktadır: I used to smoke = Ben sigara içerdim.
Ancak, biz “ilk ek zaman, ikinci ek kiptir” düşüncesinden hareketle, bu yapıyı “GENİŞ
ZAMANIN HİKAYESİ” diye adlandırdığımızdan, dilimizde yok gibi
gösterilebilmektedir.
Bizce, -(A)r i-di yapısı için kullandığımız “GENİŞ ZAMANIN HİKAYESİ”
terimini de “GEÇMİŞ ZAMANIN TERKEDİLMİŞ ALIŞKANLIK KİPİ” olarak
dilbilgisi kitaplarımıza yerleştirebiliriz.
Gramerlerimizde, asıl fiile gelen ekin zaman fonksiyonunda, i- (< er-) fiiline
gelen ekin ise kip fonksiyonunda bulunduğu hükmünü yeni baştan değerlendirmeye tabi
tutarsak, yukarıdaki çekimlerin dışında da birtakım değişik adlandırmalar önerebiliriz.
II. TABLOYA YENİ ŞEKİLLERİN EKLENMESİ ÖNERİLERİ
Birleşik yapılarda kullandığımız i- (< er-) fiili, Eski Türkçede ‘olmak’
anlamındadır. Hatta günümüzde bile “ne i-düği belirsiz adam” tabirinde, ‘olmak’
anlamını sürdürmektedir. Bu fiil (er- > ir- > i-), Türkçenin her döneminde tıpkı ‘ekler’
gibi fonksiyonlu (bağımlı, gramatikal) bir morfem olarak kullanılagelmiş, gel-, yap-,
otur-, sev- gibi anlamlı (bağımsız, sözlüksel) bir morfem özelliği göstermemiştir.
i- (< er-) fiili ile aynı anlamda olan ol- (< bol-) fiili de, yardımcı fiil olarak
fonksiyonlu (gramatikal) bir morfem özelliği gösterir. A. von Gabain, “Bağlı Fiiller,
Yardımcı Fiiller” bahsinde, er-, bol- ve tur- fiillerini aynı başlık altında değerlendirmiş
ve “bunların tabiatları gereği hiçbir zaman zarf-fiillerle değil, çekimli fiillere, yani
tercihen isim durumunda olanlarla bağlandıklarını” kaydetmiştir8.
Türkçe Dilbilgisinin “Zaman ve Kiplerin Birleşik Çekimleri”nde i- (
fiili ile çekimlenen yapıları da, yine aynı gerekçelerle tasnife alabiliriz. Şöyle ki:
“Ahmet sigara i ç - e r d i (< i ç - e r i-d i) nasıl tablolarımızda yer alıyorsa,
“Ahmet sigara i ç - e r o l - d u” da yer alabilir.
Bunlardan birincisi (i ç - e r d i) “TERKEDİLMİŞ BİR ALIŞKANLIK” bildiren
kip, ikincisi ise (i ç - e r o l - d u) “ESKİDEN OLMAYAN FAKAT YENİ
BAŞLAMIŞ VE DEVAM ETMEKTE OLAN BİR ALIŞKANLIK” bildiren kip
görevindedir. Her ikisinde de zaman “GEÇMİŞ ZAMAN”dır.
Özetle söylemek gerekirse, bizim önerimiz, “iç-er i-di” yapısını fiil zaman ve
kipleri tablomuza aldığımız gibi, “iç-er ol-du” tarzındaki yapıları da tasniflerimize
sokmamızdır.
Bu öneriye birkaç noktadan itiraz edilebilir:
1. ‘ol- fiili müstakil bir fiildir’, denilebilir.
8 A. Von Gabain (çeviren M. Akalın), Eski Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1988, s.87.
5
2. ‘ol- fiili, çekimlenmiş olan asıl fiilden ayrı yazılmaktadır’, diye
düşünülebilir.
Bunlardan birinci itiraza hemen cevap verilebilir. ‘ol- fiili’ müstakil bir fiildir,
ama i- (< er-) fiili de tıpkı ‘ol-’ gibi (hem de olmak anlamında) müstakil bir fiildir.
İkinci itiraz ise (ol- fiilinin çekimlenmiş fiilden ayrı yazılıyor olması), sadece
şekle dayanan, imla ile ilgili bir itirazdır. Gramerimizde, fonksiyon ve dizim
özelliklerinin imlaya kurban edilemeyeceği görüşünden hareketle, bu tasarrufa da izin
verilebilir kanısındayım. Kaldı ki, diğer dillerin fiil çekim tablolarında esas fiilin
çekimlenmesinde; ‘birden çok’, ‘anlamları farklı’, ‘yazılışları ayrı’ fiiller
kullanılabilmektedir. İngilizcede ‘ol-’ (to be) fiilinin kullanılışı ve “zaman ve kip
çekimi” tablolarında gösterilen şu çekim konumuz için fevkalade dikkate değer bir
husustur9:
The Future Prograsive / Contuinuous Tense Fiil Çekim Tablosu
A
F
F
İ
R
M
A
T
İ
V
E
I will be speaking English
You will be speaking English
He will be speaking English
She will be speaking English
It will be speaking English
We will be speaking English
You will be speaking English
They will be speaking English
İngilizce konuşuyor olacağım
İngilizce konuşuyor olacaksın
İngilizce konuşuyor olacak
İngilizce konuşuyor olacak
İngilizce konuşuyor olacak
İngilizce konuşuyor olacağız
İngilizce konuşuyor olacaksınız
İngilizce konuşuyor olacaklar
Yine aynı kitaptan
The Future Prograsive / Contuinuous Tense Fiil Çekim Tablosu
A
F
F
İ
R
M
A
T
İ
V
E
I will have spoken English
You will have spoken English
He will have spoken English
She will have spoken English
It will have spoken English
We will have spoken English
You will have spoken English
They will have spoken English
İngilizce konuşmuş olacağım
İngilizce konuşmuş olacaksın
İngilizce konuşmuş olacak
İngilizce konuşmuş olacak
İngilizce konuşmuş olacak
İngilizce konuşmuş olacağız
İngilizce konuşmuş olacaksınız
İngilizce konuşmuş olacaklar
Fonksiyonları ve tipleri aynı olan i- ve ol- fiillerine ayrı ayrı muamele
ettiğimiz için10, hem gramer öğretiminde, hem de derslerdeki morfolojik ve sentaks
incelemelerinde ikilikler doğmaktadır. Şöyle ki;
9 Yılmaz Hasdemir, “Tenses And Grammar of Modern English (Modern İngilizcede Zamanlar ve Gramer)”
(Üçüncü genişletilmiş baskı) İzmir 1992, s.61.
NOT: İngilizce gramerden aktardığımız yukarıdaki tabloyu verirken , “dilimizin gramerini yazarken herhangi bir
yabancı dilin gramerini örnek almayı düşünüyor değiliz. Amacımız, sadece, dilimizin işleyişinin gramer kurallları
halinde dilbilgisi kitaplarına layıkı ile sokulabilmesidir.
10 Örnek olarak, T. Banguoğlu, “Tasvir Fiilleri”, “Cevher Fiili” gibi ayrı bir ad altında “KARMAŞIK FİİLLER”
başlığı koymuş ve bizim “Fiil Zaman ve Kiplerinde Birleşik Çekim” konusuna dahil edilmesini önerdiğimiz “yapacak
ol-du’ tarzındaki yapıları orada ele almıştır. Banguoğlu’nun verdikleri özetle şöyledir: “Karmaşık Fiiller: Ermek
durum fiilinin yanıbaşında olmak X bolmak oluş fiili yine salt fiil olarak Eski Türkçeden beri yardımcı fiil
işleyişinde görülür. Olmak fiili bir yandan adlara ve sıfatlara gelerek birleşik fiil tabanları meydana getirmekle
birlikte (bkz.§ 278 iyi olmak, baba olmak) bir yandan da cevher fiili eklerine benzer bir tarzda bazı sıfatfiillere
gelerek oluş ve kılışın zamanı ve tarzıyla ilgili özellik taşıyan birleşikler yaratmıştır: öğrenmiş olmak, gelir olmak,
işitmez olmak, satacak olmak gibi. Türkçenin fiil tabanı kadrosunu daha da çeşitlendiren bu birleişikler karmaşık fiil
(verbe complexe) adını veririz. … Yapıldıkları sıfatfiillerin ait oldukları zaman kesimlerine göre anlatım kazanan
6
• gel-ecekti (< g e l - e c e k i - d i) çekiminin yapısı incelenirken
gel- → fiil
-ecekti → “GELECEK ZAMAN(IN HİKAYESİ, 3. Teklik kişi)”(veya -
ecek sıfat-fiil, i- ek-fiil, -di hikaye çekimi)olarak verilmektedir.
• gel-ecek ol-du’da ise
gel- → fiil
gel-ecek → bu fiilin -ecek ile yapılmış sıfat-fiil (partisip) hali,
ol-du → ol- fiilinin “GÖRÜLEN (BİLİNEN) GEÇMİŞ ZAMANI” olarak
gösterilir.
Yani yukarıdaki çekimler, gramerimizde iki ayrı zaman olarak değerlendirilirler.
“gel-ecekti” yapısında zaman, gramerlerimize göre “GELECEK ZAMAN”dır, “gelecek
oldu”da ise “GEÇMİŞ ZAMAN”dır. Oysa, ikisindeki -ecek de aynı -ecek’tir
(sıfat-fiil). İkisinde de -ecek üzerine fonksiyonlu birer morfem olarak müstakil fiiller (iveya
ol-) getirilmiştir.
Buna benzer bazı yapılar hakkındaki önerilerimizi şöyle gösterebilir.
i- (< er-) fiili ile
Kullanılışı Önerilen
ZAMAN
Adlandırma
KİP
Kullanılagelen Adlandırma
iç-er i-di geçmiş (görülen) terkedilmiş alışkanlık Geniş Zamanın Hikayesi
iç-er i-miş geçmiş (duyulan) terkedilmiş alışkanlık Geniş Zamanın Rivayeti
iç-ecek i-di geçmiş (görülen) gerçekleşmemiş niyet Gelecek Zamanın Hikayesi
ol- (< bol-) fiili ile
kullanılışı Önerilen
ZAMAN
Adlandırma
KİP
Kullanılagelen Adlandırma
iç-er ol-du geçmiş (görülen) yeni başlamışn alışkanlık //////////////////
iç-er ol-muş geçmiş (duyulan) yeni başlamış alışkanlık /////////////////
iç-ecek ol-du geçmiş (görülen) ////////////////
1989 yılından beri lisans üstü programlarda yürüttüğümüz derslerde, öğrencilere
bu yöndeki görüşlerimimizi anlatmakta ve bu noktalardan hareketle Türkçede ne kadar
“Birleştirilmiş Zaman ve Kip Çekimi” elde edebileceğimiz yolunda denemeler
yaptırmaktaydık. Bu denemeler sonunda, Türkçedeki zaman ve kip çekimleri tablosu 30
başlık (5 zaman + 4 kip + bunların hikaye, rivayet ve şartları) olarak değil de, 100’den
fazla olarak ortaya çıkmaktadır.
100’ün üstündeki çekim şekillerinden bazıları 6 ayrı kişi ile (1., 2., 3. teklik ve
1., 2., 3. çokluk) çekimlenememektedir. O türlü olanlar özel kullanımlar olarak
düşünülüp tablolara sokulmayabilir. Ama, 6 ayrı kişi ile, aynı fonksiyonu gösterecek
şekilde çekimlenen yapılar belirlenip “Fiil Zaman ve Kipleri” tablolarına dahil
edilebilir, kanısındayız.
karmaşık fiiller üç çeşittir: 1. Ö n c e l i k f i i l l e r i (verbe antérieur), 2. B a ş l a m a f i l l e r i (verbe inchoatif),
3. N i y e t f i i l l e r i (verbe intentionnel). A. Öncelik Fiilleri: Geçmiş sıfatfiili (-miş sıfatfiili) ile yapılırlar…
Anlamış oldum. Görmüş oluyorsunuz. Bitirmiş olacağız… B. Başlama Fiilleri: Geniş zaman sıfatfiili ile yapılırlar…
Gelir oldum. Utanır olmuş… Yalvarır olacaklar. C. Niyet Fiilleri: Gelecek zaman sıfatfiili ve ici hal sıfatfiili ile
yapılırlar… Verecek olmuşsun, almamış. Oturacak oldular, sonra vazgeçtiler…”, (Türkçenin Grameri, Türk Dil
Kurumu Yayınları 4. baskı, Ankara 1995, s. 482-486)
7
S O N U Ç
Hem ana dili öğretimimizde çıkan zorlukları, hem de yabancılara Türkçe
öğretirken içine düştüğümüz yanlışlıkları ortadan kaldırabilmek için, Türkiye
Türkçesindeki fiil zaman ve kip çekimlerini yeniden incelememiz ve ayrıntılı
sınıflandırmaların bulunduğu tablolar geliştirmemiz gerektiği ortadadır. Konunun
burada, gramercilerimizin görüş, öneri ve eleştirilerine sunulabilmesi için, deneme
niteliğinde birkaç başlık sunmak istiyoruz. Bu tabloda kip ve zaman çekimlerinin
adlarını da belirtmek istemiyoruz. Ayrıca, bunların sadece birer fonksiyon göstermediği
de bilinmelidir. 6 ayrı kişi ile çok sayıda örnek cümle üzerinde yapılacak farklı
incelemeler, yapıların en baskın fonksiyonlarını ve en doğru adlandırmalarını
belirleyecektir. Yapılacak eleştiri, öneri ve çalışmalar sonucunda, mevcutlardan daha
doğru tablo ve adlandırmaların elde edileceğini umuyoruz.
F - (A)r i-di Geçen yıla kadar ben de sigara içerdim.
F - (A)r ol-du Günlük dertler yüzünden ben de sigara içer oldum.
F - (A)r ol-acak Hatta bu gidişle siz de sigara içer olacaksınız.
F - mIş i-di Geçen sene Divanu Lugati’t-Türk’ü okumuştunuz.
F - mIş ol-du Benim sayemde Orhun Yazıtlarıının bütün metnini okumuş oldunuz.
F - mIş ol-acak Bu ders yılının sonunda hepiniz Köktürk yazıtlarının metnini
okumuş olacaksınız.
F - mIş ol-acak i-di Misafir gelmeseydi,bütün derslerimi bitirmiş olacaktım.
F-mIştIr Öğretmen dersi bitirmiştir.
F - (I)yor ol-acak Yarın bu saatlerde yüzüyor olacaksınız.
F - mAlı Önümüzdeki haftaya kadar gömlekleri bitirmeliyim.
F - mIş ol-malı Önümüzdeki haftaya kadar gömlekleri bitirmiş olmalıyım
F-mIş ol-mak zorundayım Önümüzdeki haftaya kadar gömlekleri bitirmiş olmak zorundayım
F-mIş ol-ma+iyelik gerek-iyor Önümüzdeki haftaya kadar gömlekleri bitirmiş olmam gerekiyor.
SİZCE YUKARIDAKİ MÜSTAKİL YAPILAR
BELİRLİ BİRER ZAMAN VE/VEYA KİP ÇEKİMİ
Y A P M A M A K T A M I D I R ?
8
KAYNAKLAR
Oya Adalı, Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler, Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara 1979
Tahsin Banguoğlu, Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları (4. Baskı),
Ankara 1995
Kaya Bilgegil, Türkçe Dilbilgisi, (2. Baskı) Dergah Yayınları, İstanbul 1982
Kemal Demiray, Temel Dilbilgisi, İstanbul 1970
Haydar Ediskun, Yeni Türk Dilbilgisi, İstanbul 1988
Muharrem Ergin, Türk Dilbilgisi, (20. Baskı) Bayrak Yayınları, İstanbul 1993
A. von Gabain (Çeviren Mehmet Akalın), Eski Türkçenin Grameri, Türk Dil
Kurumu Yayınları, Ankara 1998
Nejat Gencan, Dilbilgisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, (4. Baskı) Ankara 1979
Tuncer Gülensoy, Türkçe El Kitabı, Bizim Gençlik Yayınları, Kayseri 1995
Yılmaz Hasdemir, “Tenses And Grammar of Modern English (Modern
İngilizcede Zamanlar ve Gramer)” (Üçüncü genişletilmiş baskı) İzmir 1992,
Zeynep Korkmaz, Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara 1992
Talat Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic, 1968
Hamza Zülfikar, Yabancılar İçin Türkçe Dilbilgisi (3. Baskı), Ankara Üniversitesi
Yayınları, Ankara 1980
VII. Milletler Arası Türkoloji Kongresi, İstanbul 1999