DEDE KORKUT HİKÂYELERİNDE EGEMENLİK
KAVRAMINA AİT UNSURLAR
Bahadır Bumin Özarslan*
Özet
Oğuz Türklerine ait hikâyelerden oluşan Dede Korkut Hikâyeleri, bugüne kadar pek çok edebiyat ve tarih araştırmasının konusunu oluşturmuştur.
Türk kültür hayatını değişik açılardan yansıtan bu hikâyelerde, egemenlik
kavramıyla ilgili unsurlar da yer almaktadır. Genel olarak bir iktidarın hükümranlığı olarak nitelendirilebilecek olan egemenlik, bir devletin temel
varlık koşullarından biridir. Dede Korkut Hikâyelerinde açıkça bir devletin
varlığından bahsedilmemiştir ancak üstün bir siyasî otoritenin varlığı anlaşılmaktadır. Hikâyelerden anlaşıldığı kadarıyla Oğuz Türklerinin bir devleti
vardır ve bu devlet, öteden beri devam eden bir mekanizmadır. Bu durum,
Türklerde devlet geleneğinin varlığının ve kökünün oldukça gerilere
uzandığını bir kez daha göstermektedir.
Anahtar Kelimeler: Dede Korkut Hikâyeleri, Oğuz Türkleri, Türk kültürü, egemenlik, devlet
Abstract
Dede Korkut stories, formed of stories belonging to Oghuz Turks, have
been the theme of quite a few researchs in literature and history up till now.
Elements regarding sovereignty are also involved in these stories, reflecting
the life of Turkish culture in terms of various points. Sovereignty, which may
be described as the rulership of a power in general, is one of the basic existing provision of a state. In Dede Korkut stories, there isn’t spoken of the presence of a state but it is understood that there is a superior political authority.
From the stories understood, Oghuz Turks have a state and this state is a
mechanism, ongoing from of old. This fact shows one more time that, Turks
have a tradition of state and its root extends to pretty much back.
Key Words: Dede Korkut stories, Oghuz Turks, Turkish culture, sovereignty, state
GİRİŞ
“İki Musevî bir araya gelse şirket, iki Türk bir
araya gelse devlet kurar.”∗∗
Dede Korkut Hikâyeleri, dokuzuncu ve on birinci yüzyıllar arasında geçen
ve Türklerin Oğuz boyuna ait anlatmalardan oluşan hikâyeler topluluğudur.
* Dr. Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Sosyal, Ekonomik ve Siyasal
İlişkiler Ana Bilim Dalı Araştırma Görevlisi
∗∗ Çin atasözü
Bahadır Bumin Özarslan
102
Vatikan ve Dresden nüshaları olmak üzere, bilinen iki adet yazılı kaynağı
olan bu anlatmalar1, on iki hikâyeden oluşmaktadır. Hikâyelerin tam olarak
hangi coğrafyada geçtiği bilinmemekle birlikte bu metinlerin Kuzeydoğu
Anadolu ve Azerbaycan coğrafyası sınırları içinde cereyan etmiş olaylardan
teşekkül ettiği tahmin edilmektedir. Bu hikâyelerde geçen kahramanlar,
tarihte yaşamış kişileri bire-bir karşılamamakta; bahsi geçen olaylar, tarihî
gerçeklerle bire-bir örtüşmemektedir. Ancak bütün bunlara rağmen hikâyelerin özelde Oğuz Türklerinin kültürünü, genelde ise Türk kültür hayatını
pek çok açıdan yansıttığı görülmektedir (Ayrıntılı bilgi için bkz. Gökyay
1973: I-V, LXXIII-LXXXIII; Ergin 1994: 54-57; Sümer 1999: 363-374; Miyasoğlu 1991: 7-20; Develi 2006: 7-14).
Hikâyelere bakıldığında, belirgin bir devlet ve sınırları yoktur ancak
anlatmalar dikkatle incelendiğinde, bir devletin varlığının kabul edilebilmesi için gerekli olan egemenlik kavramına ilişkin örneklere rastlamak
mümkündür. Bu çalışmada hikâyeler, egemenlik kavramı açısından incelenecektir. Öncelikle kısaca egemenlik kavramına değinilecek, ardından egemenlik algısını oluşturan unsurlar ele alınacaktır. Hikâyelerdeki örnekler
değerlendirilerek egemenlik kavramını karşılayabilirliği sorgulanacaktır2.
EGEMENLİK KAVRAMI
“Egemen” kelimesinden türeyen ve eş anlamlı olarak dilimizde “hâkimiyet”
kelimesiyle de karşılanan egemenlik kavramı, “egemen olma durumu, milletin ve onun tüzel kişiliği olan devletin yetkilerinin hepsi, hükümranlık”
(Akalın vd. 2011: 759), “buyruğunu yürütme hakkı” (Arkın IV: 658) olarak
tanımlanmaktadır.
Genel olarak bir kudretin, bir iktidarın en üstün olma niteliği olarak tarif edilebilecek olan egemenlik (Özman 1964: 658), başkalarına emirler
vererek sözünü geçirmek ve onlara karşı üstünlük sağlamak olarak da
tanımlanabilir (Hekimoğlu 2004: 29). Belirli bir toprak parçası üzerinde
yaşayan ve ortak özellikleri olan insan topluluğunun devlet olarak nitelenebilmesi için, bu topluluk üzerinde tek ve üstün bir siyasî otoriteye ihtiyaç
vardır. Üstün ve sınırsız olan bu güç, egemenliktir. Egemenlik kendisini
emir, kumanda ve müeyyide uygulama yetkisi şeklinde gösterir (Akyılmaz
1988: 213). Soyut ve ideolojik bir kavram olan egemenlik, devletin varlık
koşullarından biridir. Devletin sınırsız ve koşulsuz bağımsızlığa sahip olması, ülke içinde kendisiyle rekabet edecek başka bir gücün bulunmaması
(Gözübüyük 2004: 15-16) demek olan egemenlik devlet içindeki en üstün
buyurma kudretidir (Özbudun 2005: 83).
1 Berlin nüshası olarak bilinen bir başka nüsha ise Dresden nüshasının kopyası olduğu için
burada ayrıca zikredilmemiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Gökyay 1973: I-V. 2 Hikâyelerin incelenmesinde, Miyasoğlu’nun ve Develi’nin metinleri esas alınmıştır.
Dede Korkut Hikâyelerinde Egemenlik Kavramı
103
Egemenlik, devletin kendi yetkilerini ve temel hukuk kurallarını hür
iradesiyle belirleyebilmesi demektir ve iki boyutludur. İlk boyutu, iç egemenliktir. Devletin ülke sınırları içinde, bütün diğer sosyal ve siyasal gruplara karşı üstünlüğü anlamına gelir (Teziç 2005: 119; Koçak 2006: 123).
Devletin iradesi, ülke sınırları içindeki bütün şahısların ve toplulukların
iradelerinden üstündür. Bu iradeyle rekabet edebilecek başka bir iktidar
söz konusu olamaz (Özman 1964: 59). Egemenliğin ikinci boyutunu ise dış
egemenlik oluşturmaktadır. Egemenliğin bu boyutu, devletin hiçbir başka
devlete bağımlı olmaması ve diğer devletlerle hukuken eşit olması anlamına
gelmektedir (Teziç 2005: 119-120; Salha 1993: 460). Dış egemenlik, devletler arasında eşitliği sağlaması ve devletlerin birbirlerinin işlerine
karışmasının önüne geçmesi sebebiyle karışmama zorunluluğunu bünyesinde barındırır (Salha 1993: 461; Özman 1964: 59).
HİKÂYELERDE EGEMENLİK KAVRAMINA İLİŞKİN ÖRNEKLER
Dede Korkut Hikâyelerini egemenlik kavramı açısından ele aldığımızda,
karşımıza birkaç değişik tasnif çıkmaktadır. Bunlar, şu şekilde sıralanabilir:
Hiyerarşik İktidar
Dede Korkut Hikâyelerinde, yukarıda da değinildiği üzere, belirgin bir
devlet yoktur. Ancak anlatmalarda, bahsi geçen han ve bey isimleri içinde
Bayındır Han dikkat çekmektedir. Hikâyelerde kullanılan “Hanlar hanı
Bayındır Han” şeklindeki ifade ve Bayındır Han isminin geçtiği kısımlar,
Bayındır Han’ın Oğuz boylarının tamamının liderliğini üstlendiğini göstermektedir. Yine Salur Kazan’ın da diğer beyler içinde daha üstün konumda
olduğu, bir çeşit beylerbeyi olduğu anlaşılmaktadır (Gökyay 1973:
CCCXXXVI; Ergin 1994: 23; Bayat 2000: 67; Develi 2006: 10; Dursun 2011:
114). Bu hiyerarşik ilişkide, en tepede Bayındır Han yer almaktadır. Diğer
beyler, Bayındır Han’ın iktidarını kabul etmiştir. Bütün bu dikey
yapılanmada, hikâyelerde geçen beylerin ve beylere bağlı halkların Bayındır
Han’ın iktidarına/egemenliğine rıza gösterdiği anlaşılmaktadır.
Bayındır Han’ın bu dikey ilişkide sahip olduğu iktidara ait değişik örneklere rastlamak mümkündür. Dirse Han Oğlu Boğaç Han hikâyesinde,
Bayındır Han’ın Oğuz beylerini her yıl toplayıp misafir ettiği, toy tertip ettiği
anlatılmaktadır (Miyasoğlu 1991: 33; Develi 2006: 19). Toy tertip etmek,
her beyin yetki sınırları içinde olan bir mesele değildir (Bayat 2000: 70). Bu
davetin, davete katılma açısından ihtiyarî bir davet ya da yalnızca geleneksel bir toplanma olmadığı anlaşılmaktadır. Zira bütün beyler, bu davete
icabet etmektedir. Bu da davetin Bayındır Han’ın emriyle gerçekleştiğini
göstermektedir3.
3 Toy adı verilen bu toplantılar, zamanla devlette bir kurum adı olarak ortaya çıkmış ve “kurultay” adını almıştır. Siyasî, iktisadî, kültürel, vb. meselelerle ilgili kararların alındığı bu
Bahadır Bumin Özarslan
104
Bayındır Han’ın sahip olduğu iktidara bir başka örnek ise sefere çıkma
izni vermesidir. Kazılık Koca Oğlu Yeğenek hikâyesinde, Bayındır Han’ın
veziri olan Kazılık Koca, akın yapmak için Han’dan izin istemiş ve bu izni
almıştır. Çıktığı akında tutsak düşünce, oğlu Yeğenek yine Bayındır Han’ın
huzuruna çıkar ve babasının tutsak olduğu kaleye gönderilmesini talep
eder. Bayındır Han bunun üzerine yirmi dört sancak beyini huzuruna
çağırır ve bu sancak beyleriyle birlikte Kazılık Koca’nın oğlu Yeğenek’i kaleye gönderir (Miyasoğlu 1991: 152-154; Develi 2006: 77-78). Burada da
yine Bayındır Han’ın savaş ilan etme kararı aldığı anlaşılmaktadır (Dursun
2011: 114).
Bayındır Han’ın sahip olduğu iktidar gücüyle ilgili dikkat çeken bir başka husus da divanı toplaması ve kendisine bağlı vezirinin olmasıdır. Hikâyelerde muhtelif yerlerde geçen bu husus, Bayındır Han’ın divanı toplama
yetkisine sahip olduğunu ve bu divana başkanlık ettiğini göstermektedir.
Öte yandan vezirinin olmasından da Bayındır Han’ın, sahip olduğu iktidarı
kullanırken yürütmeye ilişkin hususlarda görevlendirme yapabildiği ve
kendisine yardımcı olan uzmanlar grubunun bulunduğu anlaşılmaktadır.
Yukarıdaki örneklerden de anlaşıldığı üzere, hikâyelerde bahsi geçen
Bayındır Han, Oğuz beyleri içinde hiyerarşik olarak en üstte yer almakta ve
sahip olduğu iktidarı, yürütme alanında da sergilemektedir. Emirler vermesi, savaş kararı alması, divanı toplaması ve kendisine bağlı veziri olması
gibi örnekler, Bayındır Han’ın icraî gücünün olduğunu ve egemenlik yetkisini fiilen kullandığını açıkça göstermektedir.
Coğrafî Sınırlandırma
Hikâyelerde, coğrafî anlamda bir sınırın varlığı da anlaşılmaktadır. Söz
gelimi Kanlı Koca Oğlu Kan Turalı hikâyesinde, “Oğuz ili, Oğuz serhaddi”
(Miyasoğlu 1991: 134-151; Develi 2006: 68-76); Kazılık Koca Oğlu Yeğenek
ve Salur Kazan Tutsak Olup Oğlu Uruz’un Çıkarması hikâyelerinde “Oğuz ili”
(Miyasoğlu 1991: 152-158, 194-206; Develi 2006: 77-80, 101-107); Uşun
Koca Oğlu Segrek hikâyesinde “Oğuz hududu, Oğuz serhaddi, Oğuz ili” (Miyasoğlu 1991: 183-193; Develi 2006: 95-100); Bay Büre Oğlu Bamsı Beyrek
hikâyesinde “Oğuz diyarı” (Miyasoğlu 1991: 68-103; Develi 2006: 37-52) ve
Begil Oğlu Emren adlı hikâyede, “Oğuz ülkesi(” Miyasoğlu 1991: 171-182;
Develi 2006: 88-94) tabirleri geçmektedir. Bunun dışında anlatmalarda pek
çok kez “kâfir illeri” şeklinde bahsedilmekte ve Oğuz illeri dışındaki coğrafyalara da işaret edilmektedir. Dolayısıyla sınırları belli olan bir ülkenin ve
bu ülke dışında, “öteki” kabul edilen coğrafyaların olduğu anlaşılmaktadır.
toplantıya katılmak, devlete sadakatin işareti kabul edilmekte; aksine bir durumda devlete
itaatsizlik ve isyan olduğu varsayılmaktaydı. Nitekim Begil Oğlu Emren hikâyesinde Begil,
Bayındır Han’ın divanından çıkarak asi olduğunu ilân etmiştir. Bkz. Miyasoğlu 1991: 172-173;
Develi 2006: 89-90. Toyla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Kafesoğlu 2011: 249-253; Özdemir
1999: 88-91; Doğan, 2005: 434-436
Dede Korkut Hikâyelerinde Egemenlik Kavramı
105
Egemenlik yetkisinin önemli bir boyutu da yukarıda bahsedildiği üzere iç
cephesidir ve iç egemenliğin varlığı için sınırları belirlenmiş bir coğrafya
gereklidir. Hikâyelerin dilinden, belirli sınırlara sahip bir ülkenin var olduğu, Bayındır Han’ın bu sınırlar içinde egemenliğini sürdürdüğü ve Oğuz
ülkesi sınırları içinde Bayındır Han’ın herhangi bir egemenlik paylaşımına
girmediği, bu anlamda rakipsiz olduğu anlaşılmaktadır. Öte yandan,
Bayındır Han’ın sahip olduğu egemenlik yetkisinin Oğuz ülkesiyle sınırlı
olduğu da hikâyelerden çıkarılabilecek bir başka sonuçtur.
Güvenlik ve Asayiş
Dede Korkut Hikâyelerinde, güvenliğin ve asayişin sağlanması hususunda, Bayındır Han’ın egemenlik yetkisinden kaynaklanan bazı adımlar
attığı görülmektedir. Yukarıda bahsi geçen sefere çıkma izni ve savaş ilanı
dışında, Bayındır Han’ın Oğuz ülkesinin başbuğu olduğu anlaşılmaktadır.
Basat’ın Tepegöz’ü Öldürmesi isimli hikâyede, Basat’ın “Şanlı bayrak yücelten hanımız Bayındır Han. Vuruş günü önden giden alpımız Salur oğlu Kazan.” ifadeleri, Bayındır Han’ın aynı zamanda orduyu da idare ettiğini göstermektedir (Miyasoğlu 1991: 168-169; Develi 2006: 86). Ayrıca, yine aynı
hikâyede, Oğuz ülkesi için tehlike olan Tepegöz’ün ortadan kaldırılmasına
yönelik kararın (Miyasoğlu 1991: 159-170; Develi 2006: 81-87) üstün bir
otorite tarafından alındığı ve alınan bu kararın da Oğuzların iç güvenliğini
ve asayişini sağlamaya yönelik olduğu anlaşılmaktadır.
Güvenlikle ve asayişle ilgili bir başka örnek, Begil Oğlu Emren Hikâyesi’nde geçmektedir. Gürcistan’dan gelen haracı beğenmeyen Bayındır Han,
Dede Korkut’un tavsiyesi üzerine gelen hediyeleri Begil isminde bir yiğide
verir ve onu, Oğuz ülkesinin sınırlarını beklemek üzere görevlendirir. Aldığı
görev üzerine Begil, Gürcistan sınırına yerleşerek asayişi ve iç güvenliği
tesis eder. Düşmanları, Oğuz ülkesi sınırlarından içeriye sokmaz. Ayrıca,
elde ettiği hediyeleri de Bayındır Han’a gönderir (Miyasoğlu 1991: 171-172;
Develi 2006: 88).
Yukarıdaki örneklerden anlaşıldığı üzere, Oğuz ülkesi içinde meşru silahlı güç kullanma yetkisi Bayındır Han tarafından kullanılmakta ve gerektiğinde asayişin ve iç güvenliğin temini için görevlendirme yapılmaktadır.
Bunun dışında yine akın izni ve savaş kararı da Bayındır Han’ın uhdesindedir. Oğuz ülkesinin toprak bütünlüğünün korunmasına ve Oğuzların can
güvenliğinin sağlanmasına yönelik tedbirlerin Bayındır Han eliyle hayata
geçirilebilmesi, egemenlik yetkisinin bir izdüşümüdür.
Gelir Temini ve Vergilendirme
Dede Korkut Hikâyelerinde, egemenlik yetkisinin malî boyutlarıyla ilgili
örneklere de rastlamak mümkündür. Kazılık Koca Oğlu Yeğenek hikâyesinde, Yeğenek ve Oğuz beyleri tarafından yapılan akında, bir hisar kuşatılır
Bahadır Bumin Özarslan
106
ve ele geçirilir. Bunun üzerine hisar yağmalanır ve Bayındır Han’a da bu
yağmadan bir pay ayrılır (Miyasoğlu 1991: 158; Develi 2006: 79). Buradaki
yağmalama, günümüzdeki yağma suçundan farklı olup devrin savaş hukuku
gereğince galip gelen tarafın yaptığı bir uygulamadır. Burada elde edilen
ganimetten Bayındır Han’a pay ayrılması da egemenliği/iktidarı elinde tutan yöneticinin oluşturduğu bütçeye aktarılan bir gelir kalemi niteliğindedir. Aynı şekilde, Begil Oğlu Emren Hikâyesi’nde de sınır boylarını bekleyen
Begil’in, düşmanlardan elde ettiği değerli eşyaları Bayındır Han’a göndermesi (Miyasoğlu 1991: 172; Develi 2006: 88), Oğuz ülkesinin bütçesine
gelir temin edildiğini göstermektedir.
Begil Oğlu Emren Hikâyesi’nde ise Bayındır Han ile Oğuz beylerinin bir
arada olduğu bir sırada, Gürcistan’dan gelen haraçtan bahsedilir (Miyasoğlu
1991: 171; Develi 2006: 88). Hikâyede, “Gürcistan’ın haraca geldi.” şeklinde
ifade edilen haraç da yine günümüzdeki anlamından farklıdır. Buradaki
haraç, cizye ve yenilmiş olan düşmandan tahsil edilen bir vergi ve tazminat
niteliğindedir (Gökyay 1973: CCCLXXIII). Dolayısıyla haraç, devrin dış ilişkilerinde bir devletin başka bir devletten aldığı vergi anlamına gelmektedir.
Burada vergi alan devlet, değişik sebeplere ve usûllere bağlı olarak vergi
aldığı devlete üstünlük sağlamış ve o devleti kendisine siyasî, malî, vb.
açıdan bağımlı kılmıştır. Hikâyedeki anlatımda da benzer bir durum söz
konusudur.
Malî egemenlikle ilgili bir başka grubu ise beşte birlik ganimetin
Bayındır Han’a ayrılması oluşturmaktadır (Pençik çıkartma olarak bilinen
bu uygulamayla ilgili olarak bkz. Türkmen 2011: 252-253). Kam Büre Bey
Oğlu Bamsı Beyrek ile Begil Oğlu Emren hikâyelerinde ve yukarıda bahsettiğimiz Kazılık Koca Oğlu Yeğenek hikâyesinde, yapılan savaşlar sonrasında
elde edilen ganimetin beşte biri Bayındır Han’a tahsis edilmiştir (Miyasoğlu
1991: 102, 158, 181). Yapılan bu tahsis Bayındır Han adınadır ancak
aslında, Oğuz ülkesinin bütçesine aktarılan bir kazandırma, gelir temin etme niteliğindedir.
Bilindiği üzere vergilendirme, devletin egemenlik yetkisinin malî alandaki görünümüdür (Öncel vd. 1997: 33). Egemenliğini sürdürebilmesi için
düzenli malî kaynaklara ihtiyaç duyan devletin vergilendirme yetkisini kullanması siyasî bir zorunluluktur zira devletten beklenen kamu hizmetlerinin yerine getirilebilmesi için gereken kaynaklar, bu şekilde sağlanır (Çağan 1982: 4). Kamu ihtiyaçlarının yerine getirilmesi için gereken düzenli ve
sağlıklı finansman, malî alandaki egemenliğin nişanesi olan vergilendirme
yetkisi kullanılarak gerçekleştirilir (Palamut 2002: 221). Bu açıdan
bakıldığında, Dede Korkut Hikâyelerinde geçen malî meseleler, egemenlik
yetkisinin malî alanda da kullanıldığını göstermektedir.
Dede Korkut Hikâyelerinde Egemenlik Kavramı
107
Suç ve Ceza
Dede Korkut Hikâyelerinde, Oğuz ülkesi sınırları içinde bir ceza hukuku
olduğu ve cezalandırma yetkisinin de üstün bir iradeye bağlı bulunduğu
anlaşılmaktadır. Kazan Bey’in Oğlu Uruz Bey’in Tutsak Olması isimli
hikâyede, Kazan Bey ile oğlu Uruz arasında geçen diyalogda, düşmanın kim
olduğu sorusu cevaplandırılmaktadır. Oğlu Uruz’un “Düşman kimdir?” sorusuna karşılık Kazan Bey, “Düşman ona derler ki biz onları bulsak öldürürüz; onlar bizi bulsalar öldürürler.” cevabını verir. Bunun üzerine Uruz,
“Baba, savaşta bey yiğitler adam öldürse kan sorarlar mı, dava ederler mi?”
şeklinde ikinci bir soru sorar. Kazan Bey de “Oğul, bin kâfir öldürsen kimse
senden davacı olmaz.” diyerek diyalogu tamamlar (Miyasoğlu 1991: 107-
128; Develi 2006: 55). Bu geçen diyalogdan anlaşıldığı üzere, Oğuz ülkesi
sınırları içinde adam öldürme bir suçtur ve öldüren kişi, dava edilir (Türkmen 2011: 250-251; Dursun 2011: 120). Adam öldürmenin bir suç olduğu
ve öldüren kişinin dava edildiği bir ülkede, suçun işlenip işlenmediğine
karar veren ve suç işlenmişse ceza verme yetkisine sahip üstün bir otoritenin olduğu anlaşılmaktadır.
Adam öldürme suçuyla ilgili örnek üzerinden, suç ve ceza sistemine bir
diğer örnek de Dirse Han Oğlu Boğaç Han hikâyesinde karşımıza
çıkmaktadır. Dirse Han’a, “Oğlun seni öldürmeden, sen oğlunu öldür.” şeklinde tavsiyede bulunan ve aslında suça azmettiren kişiler (Miyasoğlu 1991:
38-40; Develi 2006: 22-23), burada meşru müdafaa hakkının bulunduğuna
işaret ederek öldürme fiilini hukuk dışı olmaktan çıkarmış olmaktadırlar.
Bu da göstermektedir ki suçlara verilen cezalar önceden belirlenmiştir
(Türkmen 2011: 250-251). “Suçta ve cezada kanunîlik” ilkesinin basit bir
hâli olan yukarıdaki örneklerden, ceza hukukuyla ilgili önemli bir ilkenin
hikâyenin geçtiği zaman diliminde de geçerli olduğu anlaşılmaktadır.
Basat’ın Tepegöz’ü Öldürmesi adlı hikâye, Oğuz ülkesinde suç ve ceza
kavramlarının bir üst otorite tarafından denetlendiği ve gerektiğinde cebrî
icra yoluyla yaptırımların uygulandığını gösteren bir örnektir. Hikâyede
geçen Tepegöz’ün adam yakalaması, harâmî olması gibi eylemlerine karşılık
üzerine kuvvet gönderilmesi (Miyasoğlu 1991: 159-170; Develi 2006: 81-
87), Oğuz ülkesinde başına buyruk bir yaşantının olmadığını ve bir düzen
içinde sosyal hayatın devam ettiğini göstermektedir. Bu düzeni bozan eylemler karşısında alınan tedbirler, bir ülke sınırları içinde müeyyide uygulama yetkisinin varlığına işaret etmektedir.
SONUÇ ve DEĞERLENDİRME
Oğuz Türklerinin yaşayışlarının konu edildiği Dede Korkut hikâyeleri,
yalnızca gündelik yaşantıdan değil, aynı zamanda sosyal düzenden de kesitler sunan metinler topluluğudur. Bu sebeple bu hikâyeler sadece Türk
Tarihi ile Türk Dili ve Edebiyatı alanlarının malzemesi değildir. Anlatmalar
dikkatle incelendiğinde, Oğuzların tâbi olduğu hukuk düzeni de hikâyelerin
önemli konularından biridir. Bu açıdan bakıldığında Bayındır Han, hiyerar-
Bahadır Bumin Özarslan
108
şik bir düzen içinde töreyi uygulayan ve bunun sorumluluğunu taşıyan bir
yöneticidir. Bu düzen, düzenin uygulayıcısı ve düzenin işleyişinin sorumlusu da yine töreyle, yani hukukla belirlenmiştir (Türkmen 2011: 253). Bu
bağlamda, hikâyelerdeki bir başka dikkat çekici unsur da törenin Oğuzlar
tarafından sahiplenilmiş olması ve törenin uygulamada bireyler tarafından
da otomatik bir denetim aracı işlevi görmesidir (Törenin benimsenmesiyle,
bireylerin toplum içindeki ilişkilerinde törenin kendiliğinden devreye girmesiyle ve denetim işlevi görmesiyle ilgili olarak bkz. Karatay 2011: 1-9.
Benzer yönde bkz. Doğan 2005: 436-437, 439).
Dede Korkut hikâyelerinde sosyal düzenin belirli kurallar dâhilinde işliyor olması, Oğuz Türklerinin idaresinde tek ve üstün bir otoritenin
varlığına ve Oğuz ülkesinde bu otoriteyle rekabet edecek başka bir gücün
bulunmadığına işaret etmektedir ki bu otorite, Bayındır Han eliyle temsil
edilmektedir. Bayındır Han, hikâyelerin içinde sıklıkla bahsedilen bir kahraman olmasa da onun Oğuz ülkesinde emir, kumanda ve müeyyide uygulama yetkisine sahip olduğu anlaşılmaktadır. Bayındır Han, Oğuzların yurdunda en üstün buyurma kudretine sahip kişidir. Bayındır Han’ın sahip
olduğu bu egemenlik yetkisi, iç ve dış egemenliğin unsurlarını taşımaktadır.
Egemenlik kavramına ait unsurların varlığı, hikâyelerde açıkça işlenmemiş olsa da Oğuzların bir devlete sahip olduğunu göstermektedir. Zira
egemenliğin varlığı, bir devlete ait yetkilerin varlığını ve kullanılıyor olduğunu göstermektedir. Bu noktada, açıkça bir devletin zikredilmemesi,
varlığı bilinen ve tartışma götürmez bir olgunun tekrarına bir gerek görülmemesinden kaynaklanmış olabilir.
Dede Korkut hikâyelerine genel olarak bakıldığında, hikâyelerin ruhunda bir devlet algısı olduğu görülmektedir. Bu algının, hikâyelerin geçtiği
dönemden daha gerilere uzandığı, yerleşik bir devlet geleneğinin olduğunu
rahatlıkla söylemek mümkündür. Nitekim sekizinci yüzyıla ait olan ve Göktürkler döneminde kaleme alınmış Orhun Kitabelerinde de bu sosyal düzenin ve devlet anlayışının işlendiği bilinmektedir (Doğan 2005: 425-439). Bu
veriler ışığında, Türklerde devlet anlayışının kadim ve köklü olduğu bir kez
daha anlaşılmaktadır. Bu bağlamda, son günlerde gündemi fazlasıyla meşgul eden terörizm belası üzerinden besleyen kişilerin ve
kuruluşların, bildikleri ama unuttukları bu gerçeği hatırlamalarının kendileri için hayırlı olabileceği düşünülmektedir.
KAYNAKÇA
AKYILMAZ Bahtiyar (1988), “Milli Egemenlik Kavramının Gelişimi”, Gazi
Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Prof. Dr. İhsan Tarakçıoğlu’na Armağan,
II/1-2 (Haziran-Aralık).
BAYAT Fuzûlî (2000), “Dede Korkut Kitabı’nda Devletçilik”, Uluslararası
Dede Korkut Bilgi Şöleni Bildirileri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
Dede Korkut Hikâyelerinde Egemenlik Kavramı
10
