Birleşik Kelimeler
Dilimizde yeni bir kavramı karşılamak için yararlandığımız yollardan biri, birleşik kelime yapmaktır. Birden fazla kelimenin bir varlığı, kavramı, olayı karşılamak üzere bir araya gelerek oluşturdukları, yapı ve anlam bakımından yeni olan kelimelere birleşik kelime denir. Birleşik kelime için bileşik kelime denmesi yanlıştır.
Dilimizde belirtisiz isim tamlamaları, sıfat tamlamaları, isnat grupları, birleşik fiiller, ikilemeler, kısaltma grupları ve kalıplaşmış çekimli fiillerden oluşan ifadeler, yeni bir kavramı karşıladıkları zaman birleşik kelime olurlar.
Yer çekimi, hanımeli, ses bilgisi, beyaz peynir,
açıkgöz, toplu iğne, eli açık, ayak yalın, günü birlik, sırtı pek,
söz etmek, zikretmek, hasta olmak, gelebilmek, yazadurmak, alıvermek,
çoluk çocuk, çıtçıt, ev bark, baş üstüne, günaydın, sağ ol, ateşkes, külbastı...
Görüldüğü gibi birleşik kelimelerin bir kısmı ayrı bir kısmı bitişik[1] yazılmaktadır.
Bitişik Yazılan Birleşik Kelimeler (Bitişik Kelimeler)
Burada isim olsun fiil olsun veya başka türden kelimeler olsun bütün birleşik kelimeler ele alınacaktır.
Birleşik kelimeler aşağıda sıralanan durumlarda bitişik yazılırlar.
1. Ses düşmesine uğrayan Türkçe birleşik kelimeler
Ses düşmesine uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır. Kelimelerin birleşmesi sırasında ünlü, ünsüz veya hece düşmesi görülebilir. Genellikle bir ünlü düşer.
Kayın ana→kaynana, kayın ata→kaynata, ne asıl→nasıl, ne için→niçin, Pazar ertesi→pazartesi, sütlü aş→sütlaç, bir biri→birbiri...
2. Arapça bir isim + yardımcı fiil kuruluşundaki birleşik fiiller
İki heceli ve ikinci hecesinin ünlüsü dar olan Arapça “azil, keşif, nakil, hüküm, emir, sabır, kayıp” gibi kelimelerden biriyle Türkçe “etmek, olmak, edilmek, olunmak, eylemek” yardımcı fillerinden birinin oluşturduğu birleşik fiillerdeki Arapça kelimeler asıllarına uyar ve ikinci hecelerindeki ünlü vurgusunu kaybederek düşer. Bu durumsa ses düşmesinden dolayı bu birleşik fiiller bitişik yazılır.
Azil etmek→azletmek, hüküm etmek→hükmetmek, emir etmek→emretmek, kayıp olmak→kaybolmak, küfür etmek→küfretmek, hüküm olunmak→hükmolunmak, kayıt edilmek→kaydedilmek, nakil edilmek→nakledilmek, neşir etmek→neşretmek, sabır etmek→sabretmek, şükür eylemek→şükreylemek, zikir etmek→zikretmek, seyir etmek→seyretmek, keşif edilmek→keşfedilmek...
İsim kısımları tek başına kullanılmayan bu tür Arapça kelimelerle oluşturulan birleşik fiiller de bitişik yazılır.
Ahzetmek, bahşetmek, bahşolunmak, hamletmek, serdetmek...
Ses olayı görülmeyenler ve sadece söyleyişte tonlulaşma (yumuşama)ya uğrayanlar ise ayrı yazılır.
arz etmek, fark etmek, terk etmek
azat etmek, hamt etmek, derç etmek, iktisap etmek, harp etmek...
Sonunda Arapçaya özgü gırtlak ünsüzü bulunan kelimelerle kurulan birleşik fiiller de bitişik yazılır.
Defetmek, hal’etmek, katetmek, menetmek, menolunmak, tabetmek...
Dilimize Arapçadan girmiş “af, his, ret, zan, zem” gibi kelimelerle “etmek, olmak, edilmek, olunmak, eylemek” yardımcı fillerinden birinin oluşturduğu birleşik fiillerdeki Arapça kelimeler asıllarına uyar ve sondaki sesler ikizleşir. Bu ses olayına sessiz türemesi yada ikizleşme (?) denir.
Bu kelimeler de bitişik yazılır.
Arapçada Türkçede tek başına Birleşik fiil
Hiss → his → hissetmek
Zann → zan → zannedilmek
Redd → ret → reddolunmak
Zemm → zem → zemmetmek
Hall → hal → halleylemek
Afv → af → affetmek
3. Vurgunun rol oynadığı birleşik kelimeler
Vurgusu son hecede bulunan birleşik kelimeler ve ikilemeler bitişik yazılır.
anaerkil, ataerkil, babayiğit, bastıbacak, boşboğaz, pisboğaz, büyükbaş, küçükbaş (hayvan), camgöz, cingöz, elverişli, paragöz...
cırcır (böceği), cızbız, civciv, çıtçıt, dırdır, fırfır, fısfıs, hımhım, hoşbeş, şıpşıp (terlik), yüzgöz (olmak)...
düztaban, Karagöz, karagöz (balığı), önayak (olmak)...
çınayaz, elense, işveren, kafakol, tepegöz, tıknefes...
günaydın...
Vurgusu ilk heceye kayan eş anlamlı ikilemeler de bitişik yazılır.
darmadağınık, darmaduman, karmakarışık.
4. Anlam kayması görülen birleşik kelimeler
Kelimelerden biri veya ikisi birleşme sırasında benzetme yoluyla anlam kaymasına uğrarsa (gerçek anlamından uzaklaşırsa) bu tür birleşik kelimeler bitişik yazılır.
Organ bildiren sözlerle kurulan bitki, hayvan, hastalık, alet, eşya, tarz ve yiyecek adları bitişik yazılır.
hanımeli, aslanağzı, aslanpençesi, katırtırnağı, kazayağı, keçiboynuzu, kuşburnu, yeşilbaş (ördek), itdirseği (arpacık), kargaburnu (alet), kedigözü (lâmba), balıksırtı (desen), dilberdudağı, hanımgöbeği, kadınbudu, kedidili, tavukgöğsü, vezirparmağı, baştankara (kuş),
Eşya ve nesne bildiren sözlerle kurulan bitki, hayvan, tarz, yiyecek ve oyun adları bitişik yazılır.
yılanyastığı (bitki), çobandüdüğü (bitki), bülbülyuvası (tatlı), beştaş (oyun)...
İnsana özgü isim ve sıfatlarla kurulan bitki, hayvan ve eşya adları bitişik yazılır.
camgüzeli, saksıgüzeli, yalıçapkını...
Benzetme yoluyla kurulan özel gök cisimleri bitişik yazılır ve büyük harfle başlatılır:
Büyükayı, Küçükayı, Kervankıran, Samanyolu,
Anlam değişikliğine uğramayanlar ayrı yazılır.
Çoban Yıldızı, Kervan Yıldızı, Kutup Yıldızı, kuyruklu yıldız, gök kuşağı, gök taşı
İnsan isimleriyle kurulan bitki, hayvan ve yemek adları bitişik yazılır:
alinazik, ayşekadın, karafatma...
5. Fiil + yardımcı fiil yapısındaki birleşik fiiller
Bir asıl fiille bir yardımcı fiilin (tezlik, yeterlilik, yaklaşma, süreklilik fiilleri) bir araya gelerek oluşturdukları birleşik fiiller de bitişik yazılır. Çünkü yardımcı fiiller artık kendi anlamlarını kaybetmişler, asıl fillere değişik anlamlar katmışlardır:
düş + yaz = düşeyazdım
dit + dur = gidedurun
çık + gel = çıkageldi
al + bil = alabilirsin
al + bil = alabildiğine (kalıplaşmış)
bak + ver = bakıver
sür + gel = süregelmiş
düş + gör = düşmeyegör, ölmeyegör...
6. Emir kipiyle kurulan kalıplaşmış birleşik kelimeler
Bir veya iki öğesi emir kipiyle kurulan kalıplaşmış birleşik kelimeler bitişik yazılır:
alaşağı (etmek), albeni, ateşkes, çalçene, gelberi, rastgele, sıkboğaz, unutmabeni, çekyat, kaçgöç, kapkaç(çı), örtbas, veryansın, yapboz...
7. İsim + sıfat-fiil kuruluşundaki birleşik kelimeler
ağaçkakan, ahmakıslatan, cankurtaran, çobanaldatan, çöpçatan, dalgakıran, fındıkkıran, gökdelen, günebakan, ordubozan, oyunbozan, yelkovan, yolkesen...
akımtoplar, altıpatlar, amperölçer, barışsever, basınçölçer, bilgisayar, sanatsever, uçaksavar, yurtsever, vatansever...
etyemez, hacıyatmaz, karıncaezmez, kuşkonmaz, külyutmaz, tanrıtanımaz, varyemez, vurdumduymaz...
Fiilimsi ile kurulan ve sıfat tamlaması şeklinde olan birleşik kelimeler ayrı yazılır:
bakar kör, çalar saat, çıkar yol, döner kebap, döner sermaye, geçer akçe, güler yüz, koşar adım, yazar kasa, yeter sayı, çıkmaz sokak, geçmez akçe, görünmez kaza, tükenmez kalem, uçan daire...
8. İsim + çekimli fiil kuruluşundaki birleşik kelimeler
albastı, çıtkırıldım, gecekondu, gündöndü, hünkârbeğendi, imambayıldı, külbastı, mirasyedi, papazkaçtı, serdengeçti, şıpsevdi, toprakbastı, zıpçıktı...
9. Her iki öğesi de çekimli fiil olan birleşik kelimeler
dedikodu, kaptıkaçtı, oldubitti, biçerdöver, konargöçer, okuryazar, uyurgezer, yanardöner, çakaralmaz...
10. Renk adları
Hayvan, bitki, organ ve nesne adlarıyla kurulan renk adları bitişik yazılır. Bunlardan sonra renk kelimesi gelirse ayrı yazılır.
Camgöbeği, fildişi, gülkurusu, kavuniçi, vişneçürüğü, yavruağzı...
Camgöbeği rengi, fildişi rengi, gülkurusu rengi...
11. Bitki ve hayvan tür adları
Renk adlarıyla kurulan ve bitki veya hayvan türlerini gösteren birleşik kelimeler bitişik yazılır.
Akmantar, alaçam, akkefal, alacabalıkçıl, alacakarga, alakarga, bozayı, karasinek...
12. İsim + alt, üst, üzeri kuruluşundaki birleşik kelimeler
akşamüstü, akşamüzeri, ayaküstü, gerçeküstü, olağanüstü, öğleüzeri, sırtüstü, suçüstü, yüzüstü...
ayakaltı, bilinçaltı, gözaltı, şuuraltı...
Somut yer belirtenler ayrı yazılır:
deri altı, su altı, toprak altı, yer altı...
13. Kişi adları, soyadları, lâkaplar
Alper, Aydoğdu, Birol, Gülnihal, Gülseren, Şenol, Varol, Abasıyanık, Adıvar, Atatürk, Gökalp, Güntekin, Yirmisekiz Çelebi Mehmet...
14. Yer, il, ilçe, dağ, tepe, ırmak, köy, mahalle vb. adları
Çanakkale, Gümüşhane, Acıpayam, Şebinkarahisar, Beşiktaş...
Akşehir, Eskişehir, Suşehri, Atakent, Batıkent, Çengelköy, Sarıyer, Yenimahalle, Karadağ, Karabağ, Uludağ, Kocatepe, Akdeniz, Kızılırmak, İncesu, Akçay...
Abidinpaşa, Bayrampaşa, Kemalpaşa (ilçe), Necatibey (cadde), Gazi Osmanpaşa, Sultanahmet, Hacıbektaş...
15. Ara yönlerin adları
güneybatı, güneydoğu, kuzeybatı, kuzeydoğu.
16. Gelenekleşmiş birleşik kelimeler
Dilimizde anlam değişikliğine uğramadığı hâlde bitişik yazılması gelenekleşmiş birleşik kelimeler de vardır:
“baş” kelimesiyle kurulmuş, sıfat ve isim tamlaması şeklindeki birleşik kelimeler:
başbakan, başçavuş, başhekim, başhemşire, başkahraman, başkent, başkomutan, başköşe, başöğretmen, başparmak, başpehlivan, başrol, başsavcı, ahçıbaşı, aşçıbaşı, binbaşı, çeribaşı, elebaşı, onbaşı, ustabaşı, yüzbaşı, erbaş
“oğul” kelimesiyle kurulmuş özel adlar, soyadları ve diğer kelimeler:
Caferoğlu, Karaosmanoğlu, Topaloğlu, Aydınoğulları, Candaroğulları, Osmanoğulları, çapanoğlu, eloğlu, halaoğlu, hinoluhin
“ana” kelimesiyle kurulmuş birleşik kelimeler:
anamal, anapara, anayasa,
“ilk, orta, son, yarı” kelimeleriyle kurulmuş birleşik kelimeler:
ilkbahar, ilkokul, ilköğretim, ilköğrenim, ilkyaz, ortaokul, sonbahar, yarıyıl
Akrabalık, saygı ve ikisini birden bildiren kelimeler:
ağababa, ağabey, beyefendi, hanımanne, hanımefendi, paşababa
anneanne, babaanne, sütana, sütanne, sütbaba, sütkardeş, sütnine, sütoğul
Sıfat ve isim tamlaması biçimindeki coğrafî terimler:
akarsu, sıradağ, takımada, takımyıldız, yanardağ, yarımada, yerküre, yeryüzü
Matematik ve geometri terimleri
açıortay, çeşitkenar, dışbükey, dikdörtgen, dipnot, dörtkenar, eşkenar, içbükey, ikizkenar, karekök, kenarortay, yarıçap
Tıbbî terimler:
akciğer, alyuvar, akyuvar, atardamar, karaciğer, omurilik, toplardamar
Sıfat tamlaması biçimindeki diğer kelimeler:
akaryakıt, bilirkişi, sivrisinek, tıpkıbasım, basmakalıp, sıkıyönetim,
özdeyiş, yüznumara, yüzyıl, akkor, bozkır, bugün, demirbaş, kelaynak,
İsim tamlaması şeklindeki birleşik kelimeler:
atasözü, aybaşı, ayçiçeği, ayçöreği, başörtü, buzdolabı, denizaltı, derebeyi, derebeylik, külhanbeyi, külhanbeylik, dereotu, ebekuşağı, ebemkuşağı, gökyüzü, gözyaşı, güvenoyu, halkoyu, içyağı, ipucu, kamuoyu, kartopu, külkedisi, milletvekili, sacayağı, soyadı, yılbaşı, tereyağı, zeytinyağı, kasımpatı, semizotu, kahverengi, adamotu, ahududu, sadeyağ, yavrukurt, dolunay,
Bazı birleşik fiiller
başvurmak, öngörmek, vazgeçmek,
Belgisiz sıfat ve zamirler
birtakım, biraz, birazı, birkaç, birkaçı, birçok, birçoğu, hiçbir, hiçbiri, herhangi[2]...
Bazı sıfatlar ve zarflar
delikanlı, ağırbaşlı, ağırkanlı, başıboş, başıbozuk, başıkabak, serinkanlı, soğukkanlı, denizaşırı, doludizgin, dörtnal, dörtnala, düzayak, enikonu, gelişigüzel, giderayak, günaşırı, kabataslak, tekdüze, tepetaklak, tepetakla, topyekün, tozpembe, birdenbire,
Diğer bazı birleşik kelimeler ve terimler:
dalkavuk, dalkılıç, öngörü, önsezi, içgüdü, içtepi, sağduyu, varoluş, varsayım, hayhay, pekâlâ, pekiyi, öteberi, beşibiryerde, birdirbir, çiftetelli
17. Farsça “hane, perver, perest, zade, name” kelimesiyle kurulan birleşik kelimeler
çayhane, dershane, eczahane, hastahane, pastahane, postahane, muayenehane, yazıhane, darphane, dökümhane, yatakhane, yemekhane[3]
hamiyetperver, misafirperver, vatanperver
ateşperest, hayalperest, putperest
amcazade, dayızade, teyzezade, Recaizade, Sami Paşazade
beyanname, davetname, kanunname, siyasetname, Oğuzname
Bunlar, bilimsel yazılarda bilimsel yöntemlerle yazılabilir:
hamiyet-perver, misafir-perver, vatan-perver
ateş-perest, hayal-perest, put-perest
amca-zade, dayı-zade, teyze-zade, Recai-zade, Sami Paşa-zade
beyan-name, davet-name, kanun-name, siyaset-name, Oğuz-name
18. Arapça ve Farsça tamlama ve ibarelerle ön ek almış tüm yabancı kelimeler
alâmetifarikası, cürmümeşhut, ehlibeyt, gayrimenkul, gayrisafi, hüsnükuruntu, suiistimal, suikast, meddücezir, tarumar, anbean, keşmekeş, özbeöz[4], pürhiddet, pürmelâl, darülfünun, fevkalâde, aleykümselâm, velhâsılıkelâm, acembuselik, hisarbuselik, muhayyerkürdî, bîçare, naçar, maşallah, bilcümle, lâkayt, sürrealizm, anormal...
Bunlar, bilimsel yazılarda bilimsel yöntemlerle yazılabilir:
cürm-i meşhut, ehl-i beyt, gayr-i menkul, gayr-i safi,
hüsn-i kuruntu, su-i istimal, su-i kast, medd ü cezir, tar u mar,
an-be-an, keşmekeş, öz-be-öz[5], pür-hiddet, pür-melâl, darü’l-fünun,
fevka’l-ade, ve’l-hâsıl-ı kelâm
19. Kuruluş adları
Kanunda bitişik olarak geçen kuruluş adları:
İçişleri, Dışişleri, Genelkurmay, Yükseköğretim Kurumu
20. Batı dillerinden alınma birleşik kelimeler
otobiyografi, telekart, telekonferans, bankamatik...
[1] Burada “birleşik” ile “bitişik” kavramlarının farklı oldukları belirtilir.
[2] “herhangi bir” kelimesindeki “bir” ayrı yazılır.
[3] Bu kelimeler bitişik yazıldıkları gibi “ha” heceleri de korunur.
[4] Bu maddeye, Türkçe olduğu hâlde Arapça ve Farsça kurallarına göre oluşturulmuş kelimeler de alınmıştır.
[5] Bu maddeye, Türkçe olduğu hâlde Arapça ve Farsça kurallarına göre oluşturulmuş kelimeler de alınmıştır.
