falih rıfkı atay - çankaya I

ÇANKAYA

I

Nurer UĞURLU başkanlığında bir kurul tarafından hazırlanmıştır.

Dizgi - Yayımlayan:

Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A.Ş.

Baskı: Çağdaş Matbaacılık ve Yayıncılık Ltd. Şti.

Ekim 1999

FALİH RIFKI ATAY

ÇANKAYA

CGAZETESİNİN

OKURLARINA ARMAĞANIDIR.

Önsöz

Atatürk devri üzerine hatıralarımı 1952'de ''Dünya'' gazetesinde yayınlamıştım. Bu eserin iki eksiği vardı: Biri Atatürk devrini bilenler için olmak, öteki de o günlerde sırasız sayılabilecek bazı olayları açıklamamak.

Şimdi bu iki eksiği tamamlıyarak ''Çankaya''yı yeniden yayınlıyorum.

Moda, 2 Mart 1968 Falih Rıfkı Atay

Birinci Baskının Önsözü

1946, hele 1950'den beri Atatürk devri, onun içinde şöyle böyle bulunmuş olanların, veya kendilerini olduklarından başka türlü sandırmak hevesine kapılanların elinde sömürülüp durmuştur. Yayınlanan hatıraların çoğunda ölüler tanık, bir ağızla iki kulak arasında, hiç kimsenin duymadığı fısıldaşmalar belge diye kullanılmaktadır. Tarihçi ise, gazete okuyucuları kadar kolay avlanmaz. Tarihçi, bu hatıraların doğruları ile sahteleri ve zorlanmışları arasında yanılmaktan kendisini kurtarmasını bilir.

Gariptir ki görev ve sorum başında bulunanlardan belli başlı hiç kimse de hatıralarını yazmamıştır. Elimizde yalnız Atatürk'ün ''Nutuk''u var.

Atatürk de, kızıp darılır, barışıp gene bozuşur, bazan huysuzluğu, bazan keyfi tutar, bir müddet herhangi bir dedikodunun etkisi altında haksızlığa kadar gider, sonra pişmanlık duyar, üstelik alayı, şakayı sever, fâniliği size bana benzer tabiî bir insandı. Şahıslar için bir ''değişmez'', bir de ''geçici'' övgü ve yermeleri vardır. Hemen her akşam ve her yerde meclisli ömür sürdüğü için, yanında bir iki defa bulunanlar, çok defa, şahıslar veya olaylar üzerine bu ''geçici'' övgü veya yermelerini duymuşlardır. Herkes duyduğunu tarih belgesi olarak vermeğe kalkarsa, sanatını bilmiyen bir tarihçi bu aykırılışmaların altında şüphesiz pek güçlük çeker. Atatürk'le devamlı birlikte bulunanlar da sevdikleri bir kimse için onun ''geçici'' övgüsünü, sevmedikleri için ''geçici'' yermesini öne sürmektedirler.

Belli başlı adlar söz konusu olduğu zaman, bu şahsiyetleri nasıl görevlendirdiğine bakınız. Gerçek hükümlerini ancak böyle kavrıyabilirsiniz. Çünkü devlet ve halk işlerinde hiç lâubalîliği yoktu.

Bir zamanlar akrabasından birini Nafia Vekilliğine tavsiye etmişti. Bir müddet sonra bir akşam:

- Ben de onu su mühendisi sanırdım. Meğer sudan bir mühendis imiş, demişti.

En yakın münasebette olduklarının bile devlet hizmetlerinden uzaklaştırılmasına hiç ses çıkarmamıştır.

Hatıralar okunurken öyle bir duyguya da düşülüyor ki meselâ Atatürk işlerin sırrını ya sofrasında yalnız kaldığımız zaman zaman bana, ya bir gezintide baş başa bulunduğunuz vakit size, yahut aralarında bir üçüncüsü bulunmadığını görerek bir başkasına anlatmıştır.

Mavi boncuk kimdedir?

Haber vereyim ki Atatürk ne yaptığını, nasıl yapacağını, kimlere ne yaptıracağını, kimleri nasıl ve nerede kullanacağını bilir pek hesaplı bir adamdı. Yapmış oldukları üzerinde istediğiniz tenkitlerde bulunabilirsiniz. Fakat kendi varmak istediğine ulaşmaktan başka bir şey düşünmiyen, dostluklarının, yakınlıklarının, sözde sırdaşlıklarının üstünde bilhassa ''kendi kendine vefalı'' bir lider olduğu söz götürmez.

Tarih boyunca bütün kendi gibi olanlara benzerdi. O da bal veren bir çiçek değil, her çiçeğin kendine göre balını almasını bilen bir arı idi. Her çiçeğin kovan peteklerinde şüphesiz bir payı vardır. Fakat çiçeklerden hiçbiri, eğer arı olmasaydı, petekteki balı yapabileceğini söyliyerek övünemez. Ama bu balı zehir sayanlar da bulunabilir.

Otuz yıl nice kimselerden:

- Ben olmasaydım... demeğe benzer sözler duymuşumdur.

Şu var ki asıl mesele O'nun ''olmasında'' veya ''olmamasında'' idi. 1914'te Osmanlı Devletinin söz sahibi Enver yerine Mustafa Kemal olduğunu, 1919'da da Samsun'a Mustafa Kemal yerine Enver'in ayak bastığını bir tasarlayınız. Türk tarihinin gidişi başka türlü olurdu. Büyük fırsatlar fâni şahıslara bir milletin kaderini iyiye veya kötüye doğru değiştirmek imkânını verebilir.

Geçenlerde bir yazıma şöyle başlamıştım: ''Elli altmış sularında mısın, uydur uydur anlat! Geçmiş dediğimiz şey de buna döndü. Bazı övünmeleri işittikçe ve bazı hatıraları okudukça içimi bir şüphe basıyor:

- Acaba ben bu devrin içinde mi idim? Yoksa otuz yıl süren bir rüya hâli mi geçirdim?

''Benim tanıdığımı sandığım Atatürk, bana milletvekillerinden biri olduğum gibi gelen Meclisler, dinlemiş veya okumuş olmak sanısına düştüğüm hatipler ve yazarlar, acaba hepsi hayaletler mi idi? Yoksa hepsi çift idiler de ben sahte ikinciler ile beraber mi düşüp kalkıyordum? Doğrusu Shakes- pear'in listeleri arasında ya benden acayibi yoktur, yahut, eğer ben gerçekten o geçmişte yaşamışsam, eski devirden kalma olanların yüzlercesini hekimler, ruhçu ve akılcılar, trajedi, komedi, vodvil ve revü sanatkârları arasında dağıtıp ilme ve sanata hizmette bulunmalıyız."

Bu yazı biraz mizah, biraz yerme kılıklı olmakla beraber tam içimin sesi idi.

Ya ben kimim?

Ben haddini bilen bir yazı adamıyım. Cumhuriyet devrine ''Akşam'' gazetesinin dört sahibinden ve iki başyazarından biri olarak girdim. Cumhuriyet Halk Partisinin iktidar devrinden ''Ulus'' gazetesinin ''eski'' başyazarı olarak çıktım. Otuz yıl yazdım, konuştum, dinledim ve gördüm. Hepsi bu.

Kırk, bir olgunluk yaşıdır. Daha genç olanları bırakınız, bu yaştakilere bile geçen devre ait hangi hatıramı anlatsam, şaştıklarını görüyorum. Hemen hepsi:

- Ne olur, bunları yazsanız... diyor.

Ben de onları yanıma alıp 1881'den 1938'e doğru geçmişi dolaştırmak istiyorum. Bu dolaşmada benim dinlediklerimi işitecekler, gördüklerimi seyredecekler. Atatürk'ü ve onun devrini ben nasıl anladımsa öyle anlatmak istiyorum. Basit de bir metodum var. Fıkralar ve hatıralar içinde sindire sindire anlatmak! Gerçi bu bir dağıtmadır. Toplamayı okuyanlara bırakıyorum.

Bir okul tarihi değil, kendi hatıralarımı yazdığımı unutmayınız.

Kulağınıza bir şey söyliyeyim: Geçen devirde ne ben istedim, ne de bana vermediler. Hiç kimseden alacaklı değilim. Kendi orta hâlli köşemde bir fikir savaşçısı idim. Sonlarına yaklaşan ömrümü başka türlü bitirmeğe de niyetim yok.

Şahıslar arasındaki anlaşmazlıklar ve rakiplikler beni ilgilendirmediği gibi, şu bunu sevmediği, bu onu çekemediği, o buna gücendiği için tarih olaylarının değişmesi de lâzım gelmez.

Bu hatıralar gördüklerim ve işittiklerimdir. Gördüklerimin hepsi benden. İşittiklerimin çoğu Atatürk'ün ağzından!

***

Birinci Dünya Harbi üzerine yazdığım hatıraların adı ''Zeytindağı'' idi. Bu Kudüs'te bir tepenin adı. Yedek subaylığımı onun üstündeki Dördüncü Ordu Karargâhında geçirmiştim. 1923'ten 1938'e kadar hayatımın büyük bir kısmı da Çankaya'da, Atatürk'ün yakınlığında geçti. Çocukluk, gençlik, askerlik ve ihtilâlcilik hikâyelerini, eski ve yeni köşkünde, kendi ağzından dinledim. ''Hâkimiyet-i Milliye'' ve ''Milliyet'' gazetelerinde çıkan ilk hatıralarını ben yazmışımdır. Birçok günler uzun boylu baş başa kaldık. Hindenburg'a ait fıkralar Almanya Büyük Elçiliğinin şikâyetlerine sebep olduğu için bu hatıraları yarıda kestik. Geri kalan notlar bende idi. Ölümünden sonra 19 Mayıs'ın ilk yıldönümünde bu notlardan mütarekede İstanbul'da geçirdiği günleri anlatan bölümlerini toplayıp bir küçük kitapta yayınlamıştım.

Kuvay-ı Milliye ve devrim yıllarının birçok şöhretlerini, gerçek veya iğreti şahsiyetleri ile, Çankaya meclislerinde tanıdım. Atatürk'ün devlet sırlarını sofrasının üstüne döktüğü sanılmamalıdır. Resmî işlerini sorumlu hükûmet adamları ile görüşürdü. Akşam meclislerinde dostları ile buluşmak, olaylar ve şahıslar üzerine hatıralarını anlatmak, tartışmalarda bulunmak da eski âdeti idi.

Onun herkesi fikir ve karakter değeri kadar sırlarına yaklaştıran, devamlı bir telkin sanatının inceliklerini pek iyi kavrayan yaman bir politikacı olduğu unutulmamalıdır. Son büyük Makedonyalı idi. Sofrasında bulunanlar onu kendi kafalarının iki kulağı ile dinlemişler, çok defa yanılmışlardır.

Bir ''emir'' ve ''nehiy'' zorbası değil de inandırıcı, bağlayıcı bir lider olmayı istediği ve sevdiği için bazan yorucu, pek zeki olmıyanları şaşırtıcı dolaşık yollar seçmiştir.

Atatürk'ün davasına ölesiye bağlı, fakat içini dökmekten hiç çekinmiyen fikir arkadaşlarından biri Recep Peker'di. Hatıralarım arasında şöyle bir not var: Âdeta şakalı bir konuşmadan sonra bahis bilmem neden bu korku meselesine geldi. Atatürk, yanında oturan Recep'e:

- Sen benden korkmaz mısın? diye sordu.

Recep güldü. Atatürk:

- Karşıma geç! dedi.

Geçti:

- Korkar mısın, korkmaz mısın, söyle, dedi.

- Hayır, dedi, ne senin arkadaşların korkaktırlar, ne de sen korkunçsun. Biz inanarak senin ideallerine bağlıyız. Sen sevilen adamsın, korkunç olamazsın.

Atatürk:

- Gel gene yanıma otur, dedi.

Atatürk'ün anlatışı, ne nutuk söylemesine, ne de yazı yazmasına benzerdi. Ara sıra Rumeli ağzına kayan tatlı bir şivesi, gönül tellerine dokunan büyülü bir sesi, hiç bezginlik vermiyen renkli bir hikâye üslubu vardı. İnsanlarda beğenecek pek az şey bulmayı belki süs edinen nice titiz tenkitçiler, sohbet cazibesine kolayca kapılmışlardır.

Geçen otuz yıllık geçmişe doğru ne zaman başımı çevirsem, o tepeyi bir türlü gözden kaybedemem. Öne gelir, geriye gider, yana kaçar, öyle olur ki ondan başka bir şey görünmez, o kadar kaplayıcıdır, olur ki hiç olmazsa ta uzaktan gölgesi vurur, fakat hatıralarımı o tepenin hükmü veya etkisi altından kurtaramam. Onun için bu kitabın adını ''Çankaya'' koydum.

Büyükleri büyüklükleri, küçükleri küçüklükleri, bayağıları bayağılıkları, zevkleri acıları, hüzünleri tuhaflıkları ile içinden geçip geldiğim geçmiş seyredilmeğe değer.

Görüşüme, anlayışıma güvendiğiniz kadar yazdıklarıma inanabilirsiniz. Yanılmış olabilirim. Hele, tarih hafızam pek zayıf olduğundan, yıl, ay ve olay sıralarında yanılabilirim. Zorlamak, bozmak veya değiştirmek... Hayır!

***

Şarklılar için ya ''methiye'' ya ''hicviye'' vardır. İkbal adamlarını, ya borçlusunuz, baştan ayağa övmeli, ya kinlisiniz, tepeden tırnağa yermelisiniz. Bu türlü yazılarda şairin veya nesircinin hayal ve nüktelerini tatmakla kalırsınız. Fakat adamı tanımazsınız. Şark devlet adamlarının hatıraları da övünmekten veya savunmaktan öte geçmez.

Atatürk övülmekten hiç şüphesiz hoşlanmakla beraber, meselâ, Türkiye'de yayınlanmasına izin verilmiyen Armstrong'un ''Bozkurd''u kendi üzerine yazılmış eserler arasında en beğendiği idi. Bu kitabın haksız ve yanlış, hatta doğru da olsa yazılmasını hoş bulmıyacağımız tarafları olsa bile, Atatürk'ün şahsiyet ve karakter sırlarına hayli yaklaşan bir tarafı olmalı idi.

Hikâyeyi birçok kimseler bilir. Atatürk İzmir'e bir gidişinde Kordon boyundaki evinin salonuna büyük bir sofra kurulur. Davetliler tamam olup oturulacağı vakit, sokakta biriken halkın içerisini seyrettiğini istemiyen vali, perdelerin indirilmesini emreder. Atatürk der ki:

- Vali bey, dışarıdaki halk acaba bizim ne yaptığımızı sanıyor? İçki içtiğimizden şüphesi yok. Fakat şimdi masa üstünde kadın da oynattığımızı ve kim bilir daha neler yaptığımızı zannedecekler. İçki içmekten başka bir şey yapmadığımızı görmeleri için perdelerinizi açtırınız.

Sözlü, oyunlu ve kadınlı toplantılardan biri idi. Sofranın iki türlü dağılışı vardı. Ya Atatürk'e iyice uyku ve yorgunluk basar, arkadaşlarına izin verir ve yatak odasına çıkar, yahut, yabancı ve yarı bildiklerle vedalaşıp birkaç yakın arkadaşını alıkoyardı. Yemek odasında veya eğer bahar ve yaz günleri ise, köşkün bahçesinde kalanlarla biraz daha vakit geçirdikten sonra, hafifler ve ayrılırdı.

O gece bazı aşırıca sahneler geçti. Gülüşe oynaşa sabahladık. Atatürk benimle birkaç kişiyi sona bıraktı. Gece üstüne bir hayli dedikodu yaptık. Çıkıp gideceğimiz sıra kendisine dedim ki:

- Şimdiye kadar sizin için yalnız yabancılar yazdı. Biz yanınızdayız. Sizi ve eserinizi daha iyi tanıyoruz. İzin verir misiniz? Yakup Kadri ile sizin için bir kitap hazırlasak...

Ferah ve uyanık bir bakışla beni süzdü:

- Dün geceyi yazacak mısınız?

- Canım efendim, bu kadar hususiyetlerinize girmeye ne lüzum var?

- Ama bunlar yazılmazsa ben anlaşılmam ki... Siz de başkalarının yazdıklarını tekrarlamış olursunuz.

Yaptığını saklamak riyakârlığından, kendi gibi, halkı da kurtarmaya çalıştı. Bir yaz ikindisi Dolmabahçe Sarayı'ndan bir motörle Kalamış Körfezi'ne kadar uzanmıştık. Koy sandal dolu idi. Ortalarına sokulduk. Herkesin gözü Atatürk'te ve hepsi put. Ses yok, kımıldanış yok. Atatürk garsona:

- Bize bira getiriniz, dedi.

Getirdiler. Kadehini kaldırarak:

- Şerefinize vatandaşlar... deyince kimi yanı başında, kimi oturduğu yerin altında sakladığı içki kadehlerini:

- Şerefine paşam... diye kaldırıp içtiler. Bütün koy neşe içinde çalkalanıp durdu.

Hatıralarımdan gizleme çabasına düşmeyişim, yalnız Atatürk'ün o sabahki öğüdünü tutmak için değildir. Atatürk kadar iç ve dış, özel ve resmî yaşayışı birbirine karışan, iç içe giren, hatta birbirinden ayrılmayan belki pek az tarih adamı vardır. İç yaşayışı üzerine hikâyeler yazılması doğru değildir diye görünebilir. Fakat onu anlamak ve o anlatmak için bunlar, devrimlerinden veya eserlerinden herhangi birinin cansız belgeleri kadar faydalı olsa gerek. Atatürk, toplam hesaplaşmasında, içinde göründüğü bütün olayların üstünden bakar olur. Dikeni çalısı ayağınızı yalıyarak indirdiğiniz bir dağ gibi, geri dönüp baktığınızda onun ancak yüceliği altında ezilirsiniz.

Herkes gibi Atatürk'ün insanlığı iştahlardan, hırslardan, heyecanlardan, gurur ve öfkelerden, zaaf ve kuvvetlerden, iç varlığın düzlerinden, iniş ve çıkışlarından yoğrulmuştur. Eseri bu insanlığın derinliklerinden gelme, kaynaklarından doğmadır. Atatürk'ü ayıklıyarak değil, bir tabiat parçası gibi, toplu ve tam ele almalıdır.

***

Büyük adamlar için hayranları, dostları, düşmanları, hatta uşakları hatıra yazmışlardır.

Napoleon bir akşam sofrada otururken, yeni oynanan bir piyesten bahsederler. Piyeste bir de imparator rolü varmış. Napoleon, bu role hangi aktörün çıkmış olduğunu sormuş. Sonra da kendisini saraya çağırtarak:

- İmparator rolünü nasıl yaptın, tekrarla da bir göreyim, demiş.

Aktörün rolü pek iyi yapmış olduğunu söylemeğe lüzum yok. Fakat Napoleon'un bizzat kendisi imparator! Bir imparatorun ne gibi hâllerde nasıl davranacağını onun kadar bilmek kimin haddi?

- Yerinize oturunuz, der ve kalkıp bu rolün nasıl yapılması lâzım geldiği hakkında kendisi canlı bir ders verir.

Olayı Napoleon'un uşağı yazmıştır. İmparatoru daima başında tacı ve altında tahtı ile göstermek isteyen safdil âşıkları için:

- Anlatılmasa daha iyi olmaz mıydı? denecek bir hikâyedir ama, bizi Napoleon'un insanlığına yaklaştırıcı ve ısındırıcı bir tadı yok mu?

Asıl mesele kötülü iyili, aşağılı yüksekli hatıralar içinde bir tarih adamının nasıl kişilik bağladığıdır.

Cumhuriyetin ilk zamanlarında memlekette Atatürk düşmanlığını yaymak için bilhassa hususî hayatını ele alanlar pek çoktu. Bunlardan biri, Kocaeli köylerinden birinde Atatürk'ün koynuna her gece bir bakir kız verildiğini söyler. Ak sakallı bir ihtiyar der ki:

- Haydi be canım, ölünceye kadar her gece bir kız verseler, Yunan askerlerinin bir gecede yaptığını yapmağa ömrü yetmez.

Sıcağı sıcağına zafer günlerinde böyle idi. Daha sonra, Serbest Fırka denemesinde bizim ak sakallının hafızasından hayli kaybettiğini de gördük.

F. R. ATAY

MUSTAFA KEMAL

1881 - 1914

Çocukluğu ve İlk Gençliği

Atatürk 1881 tarihinde Selânik'te Ahmet Subaşı Mahallesi'nde Sanayi Okulu karşısında orta hâlli bir ahşap evde doğdu. Babasının adı Ali Rıza, anasının Zübeyde'dir. Otuz yaşını geçen evli kadınlara dendiği üzere, Zübeyde Molla Selânik'e birkaç saat uzak Sarıyer adlı bir Yörük köyündendir. Mustafa Kemal ana tarafından Yörüktür. Ondaki Altaylı tipi bundan olsa gerek.

Ama aslı Tesalya fethinden sonra Anadolu'dan göçmüş, 1810'da Vodina'da Sarıgöl bucağından Selânik'e gelip yerleşmiştir. Bu göçmenin adı Feyzullah'tır, soyadı Hacı Sofular. Kızı Zübeyde'nin iki kardeşi vardı. Biri Lankaza'da ahçılık eden Hasan, ikincisi Selânik eşrafından Hacı Sami Bey'in çiftliğinde Subaşı Hüseyin.

Genç yaşında evlendiği Ali Rıza Efendi, Katerin ilçesinin Pasaport Köprü denen yerinde gümrük muhafaza memuru idi. Aralarında yirmi yaş fark vardı. Kızıl bıyıklı ve iri yarı idi. Babasına Kırmızı Hafız Ahmed derlerdi. Aydın'ın Söke taraflarından gelmişlerdi. Memurlukta iyi geçinemediği için keresteci Cafer Efendi ile ortak olmuştu. Önce iyi kazanıyordu. Islahhane semtindeki üç katlı evi bu sırada aldı. Sonra işleri bozulunca 1887'de kayıptan ve sıkıntıdan acılanarak öldü. Bir kızı Naciye'yi daha önce kaybetmiştir.

Şark'ta büyümüş kimselere çok defa hanedanımsı bir kütük uydurmak istiyenler çıkar. Mustafa Kemal kendinden öncesine meraklı ve pek bağlı değildi. Gerçi 1876'da, ilk Kanun-ı Esasi'nin ilân edildiği güne raslıyan 23 Aralıkta Selânik'te kurulmuş Asakir'i Milliye Taburundaki gönüllü subaylardan biri babası olarak öne sürülmüştür. Resmi ötekilerden ayrılarak büyütülmüştür. İstanbul hürriyetçilerine yardım etmek için toplanan bir millî kuruluşta babasının da bulunmuş olması Mustafa Kemal'in hoşuna gidecek bir şeydi ama inanmış mıdır, sanmıyorum. hatta bir gün alaylıca bir dille:

- Bu bizim peder değildir, dediği kulağıma gelir.

Ali Rıza Efendi sağ iken bu orta hâlli ailenin başlıca kaygısı çocuklarını okutup yetiştirebilmekti. Mustafa yedi yaşına basınca ana baba arasında anlaşmazlık çıktı. Zübeyde Mollaya göre oğlu ilâhilerle Kasımpaşa semtine yakın medrese ilkokuluna, babasına göre yeni usul eğitim yapan Şemsi Efendi Okuluna gitmeli idi. Atatürk der ki:

- Nihayet babam bir kurnazlıkla işin içinden çıktı. Önce ilâhi ve alayla mahalle mektebine başladım. Biraz sonra Şemsi Efendi Okuluna yazıldım.

Mustafa pek küçük yaşta öksüz kaldı. Ailenin geçineceği olmadığı için anası oğlunu okuldan alarak Lankaya taraflarında ağabeyi Hüseyin ağanın çiftliğine gittiler. Dayısı Mustafa'yı çiftlik işlerinde yetiştirmeğe karar verdi. Atatürk kız kardeşi ile beraber karga kovmak için bakla tarlası bekçiliği ettiğini hiç unutmamıştır. Devlet başkanlığı zamanında bir misafiri bu tarla bekçiliği hikâyesine:

- Aman efendimiz... yollu, estağfurullaha benzer, bir inanamazlık göstermesi üzerine:

- Evet öyledir. Ben de herkes gibi doğdum, büyüdüm. Doğuşumda bir ayrılık varsa Türk oluşumdan ibarettir, demişti.

Bir halk çocuğu olmakla övünürdü.

Mustafa'yı yakındaki bir Rum okuluna vermeği düşündüler. Vazgeçtiler. Çiftlik yazıcısı Karabet Efendinin derslerinden pek faydalandığı yoktu. Lankaya'da beş altı ay kaldıktan sonra bir sonbahar günü dayısı ile çayırda dolaşırken Mustafa'yı eve çağırdılar. Selânik'te teyzesi yeniden okula yollamak için çocuğu yanına almaya karar vermişti. O zaman on yaşında bulunan Mustafa'ya göre çiftlikte kalsa daha iyi idi. Fakat ister istemez anası ile Selânik'e döndü. Halasının kocası gümrük memurlarından Hacı Hüseyin Efendi idi. Okul işinde bu aileye Evrenoszade Muhsin Bey yardımda bulunmuştu. Atatürk'ten çok defa bu Muhsin Bey ailesine bağlılığını duymuşumdur.

1894'te Selânik'te sivil rüştiye (ortaokul) mektebine girdi. Fakat orta öğretimini burada tamamlamak kısmet olmadı. Aynı zamanda müdür yardımcılığı eden ve kendine Kaymak Hafız denen matematik hocası Hüseyin Efendi bol dayak atan sert bir kimse idi. Atatürk derdi ki:

- Berbat bir adamdı. Ondan çok korkardım. Beni döverse ne yaparım, diye düşünürdüm.

Nitekim sınıf arkadaşlarından biri ile kavga ettiği sırada Kaymak Hafız'ın eline düştü. İnsafsızca dayak yedi, kan içinde kaldı ve bu yüzden okuldan çıktı.

Komşularından Kadri Bey adında bir binbaşının oğlu Ahmet askerî rüştiyeye gidiyordu. Onun asker esvabına imrenen Mustafa ille aynı okula girmek, sokakta gördüğü üniformalı subaylar gibi olmak hevesine kapıldı. Anasını yokladı. Hiç de asker olması taraflısı değildi. O kimseden habersiz kabul imtihanlarına girdi ve sağladığı başarı ile kendisini öğretim süresi dört yıl olan rüştiyenin üçüncü sınıfına aldılar. Zübeyde Hanım olup bitene boyun eğmek zorunda kaldı. Arkadaşları arasında hemen kendini göstermişti. Matematiğe bilhassa meraklı idi: ''Az bir zamanda bize bu dersi veren öğretmen kadar, belki daha çok bilgi edindim. Dersler üstünde problemlerle uğraşıyordum. Yazılı sualler hazırlıyordum. Matematik hocası da yazı ile cevap verirdi. Hocamın adı Mustafa idi. Bir gün bana, oğlum senin de adın Mustafa benim de. Bu böyle olmaz. Arada bir fark bulunmalı. Bundan sonra senin adının sonuna bir Kemal ekliyelim dedi. O günden beri adım Mustafa Kemal'dir.'' Hoca sert bir adamdı. Sınıfta birinci ikinci tanımazdı. Bir gün bize:

- Aranızda kendilerine kimler güveniyorlarsa kalksınlar, onları müzakereci yapacağım, dedi. Önce durakladım. Öyleleri ayağa kalktı ki ben oturmayı daha doğru buldum. Bunlardan birinin de müzakereciliği altına girdim. Müzakere ortasında dayanamadım, ayağa kalkarak, ben bundan daha iyi yaparım, dedim. Bunun üzerine hoca beni müzakereci yaptı ve eskisini benim altıma koydu.

Çocukluk arkadaşlarının anlattığına göre rüştiyede iken Kulekapı Mahallesi'nde bir kızla bir aşk hikâyesi olmuştur. Akşamları okuldan çıkar çıkmaz eve koşar, esvaplarını ütületir, zıpzıp oynıyan çocukları seyretmek bahanesi ile kızı pencereden görmeğe gidermiş. Ölüm yatağına kadar süren iyi giyinmek titizliği bu aşk günlerinden kalmıştır, derler.

***

Mustafa Kemal 1898 yılı başında asker rüştiyesinden sınıfın dördüncüsü olarak diploma aldığı vakit on beş yaşında.

Anası Zübeyde Hanım kocasından kalma dul maaşı ile geçinemiyordu. O sırada Larisa'dan göçmen olarak gelen tütün rejisi memurlarından otuz iki-otuz üç yaşlarındaki Ragıp Bey'le evlendi. O da eski karısından iki veya üç çocuklu bir duldu. Ragıp Bey iç güvey olarak eve geldi. Mustafa Kemal bu evlenmeyi bir türlü içine sindirememişti. Evi bırakarak Horhor Mahallesi'nde oturan halası Emine Hanımın yanına gitti. Manastır askerî idadisine (lise) gidinciye kadar anasının evine pek az uğradı. Yeni baba üvey oğluna saygılı idi. Birinci Dünya Savaşından sonra, işleri için kalmış olduğu Selânik'te ölmüş, Atatürk kendisine devamlı olarak yardım etmiştir. Yeni bir baba edinmek gururunun almıyacağı bir şeydi ama, Ragıp Bey için kötü bir hatırası da yoktu. Üvey ağabeyi Süreyya için pek iyi konuştuğunu hatırlarım. Bilindiği üzere Türk kadınının o kapalılık devirlerinde Türkler arasında cinsî ahlâk pek bozuktu. Delikanlı için güzellik bir tehlike idi. Mustafa Kemal de altın yeleleri, henüz terliyen sırma bıyıkları, pembe teni, mavi gözleri ile bir erkek güzeli idi. Bir gün kendisini Süreyya ağabey çağırmış, sustalı bir çakı vermiş.

- Ne olur olmaz, ırzını bununla koruyacaksın, demiş. Yüzbaşı Süreyya Toyran'da intihar etmiştir. İkinci üvey kardeşi reji memuru Hakkı Bey'di.

Son sınıf imtihanlarına ''mümeyyiz'' olarak gelen Hasan Bey adında bir kurmay, Mustafa Kemal'e idadi öğrenimini nerede yapacağını sormuş. İstanbul'a gitmek istediğini söyleyince:

- Hayır, demiş, Manastır'a gidin. Daha iyi yetişirsiniz.

Üç arkadaşı ile Manastır'a gitti. Kendisi lisedeki ilk zamanlarını şöyle anlatmıştı:

- Bana matematik çok kolay geldi. Kendimi bu derse verdim. Fakat Fransızcada geri idim. İlk üç aylık tatili geçirmek üzere Selânik'e geldiğimde gizlice Fransız mektebinin hususî sınıfına devam ettim. Fransızcamı ilerlettim.

Bu mektep Tophane'deki Colléyye des fréres'di. Mustafa Kemal'e göre ''bir kurmay mutlak bir yabancı dil bilmeli" idi.

Arkadaşları arasında güzel konuşan ve şiir yazan Ömer Naci vardı: ''Bir gün benden okumak için kitap istedi. Verdiklerimden hiçbirini beğenmemesi pek gücüme gitti. Edebiyat diye bir şey olduğunu o zaman öğrendim. Şiire heves ettim. Eğer kitabet hocam alay emini Mehmet Asım Efendi imdadıma yetişmeseydi şair olup çıkacaktım. Asım Efendi bir gün beni çağırdı, bak oğlum, dedi, şiiri, edebiyatı bırak, sen iyi bir asker olmalısın, öteki hocaların da benim fikrimde, sen Naci'ye bakma, hayalperest bir çocuk o, ilerde iyi bir şair ve kâtip olabilir, fakat iyi asker olamaz, dedi. Gerçekten de hocamın dediği çıktı. Ömer Naci çok istediği halde kurmay olamadı.''

Mustafa Kemal tarihe de meraklı idi. Hocası bir milliyetçi subaydı.

19 uncu asırda en büyük savaşımız 1877-78 Türkiye - Rusya Harbi olmuştu. Ruslar İstanbul kapılarına kadar gelmişlerdi. Mustafa Kemal henüz doğmamıştı. Fakat Manastır asker lisesinde o yıkıcı bozgunun sebeplerini öğrenmeye büyük önem verdi idi. Manastır çevresinde Sırp ve Bulgar çeteleri dağa çıkmakta, Türk köylerini basmakta idiler. Mustafa Kemal'in içine ilk defa bu lisede vatan kaygısı çöktü. Topraklarımız üstünde ağırlaşan tehlike havasını nefesleri içinde duyduğu sırada 1897 Türk - Yunan Savaşı çıktı. ''Gençliğimin en heyecanlı günlerini yaşadım. Küçük yaşıma bakmıyarak gönüllüler arasına katılmak istiyordum.''

Gençler davul zurna sesleri arasında, ellerinde bayrakları ile cepheye koşuyorlardı. Aralarında bıyıkları henüz terliyen çocuklar da var. Bazı arkadaşlarının anlattıklarına göre o da arkadaşlarından biri ile okuldan kaçtı. Katılacakları bir kıta ararken gece vakti bir kapı önüne geldiler. Mustafa Kemal kapı tokmağını vurdu. Kapıyı açan kadın sesini çıkarmadan içeri çekildi. Sonra lâmbayı gençlerin yüzüne tutarak:

- Mustafa sen burada ne arıyorsun? dedi.

Bu, Selânik'te uzun müddet kalmış, Zübeyde Hanımı tanıyan bir Bulgar kadını idi. Mustafa'yı içeri alarak:

- Nereye gidiyorsun? dedi.

- Cepheye... Yunanlılarla çarpışmaya...

Kadıncağız güçlükle Mustafa Kemal'i kararından vazgeçirebildi.

Çocukluk ve ilk gençliği hikâyesini bitirmeden önce Mustafa Kemal'in çok onurlu olduğunu söyliyelim. Mahallesinde sokak oyunlarını seyreder, fakat katılmazdı. O zamanki arkadaşlarından birinin anlattığına göre bir gün komşu çocukları birdirbir oynuyorlarmış. Kendisini de çağırmışlar:

- Gel, sen de oyna, demişler.

Mustafa:

- Peki, demiş ve olduğu yerde ayakta durmuş.

- Ama eğil ki atlıyalım, demişler.

Mustafa başını sallıyarak:

- Ben eğilmem. Üstümden böyle atlıyabilirseniz atlayın, diye cevap vermiş.

Mustafa Kemal 13 Mart 1889'da Pangaltı'da harp okuluna girmiştir.

Mustafa Kemal'in Atatürklüğü bu okulda başlıyacaktır. Onun için 19 uncu yüzyıl sonunda içinde doğup büyüdüğü ortamın şartları üzerine bir göz gezdirelim.

Bir çocukluk arkadaşı der ki:

- Bir kolağasının kızı Müjgân'ı sevmişti. Ona verirler mi idi, şüphesinde iken, yolla ananı, nişanlan, demişlerdi. Onurunu hiçbir şeye değişmediği için, reddedilmekten, karşılık görmemekten çekinirdi. Utangaçtı. Büyük yaşlarına kadar içki bu utangaçlıktan sıyrılmasına yardım etmiştir. Kadınlara yalvaranlara kızardı. Hayali genişti. Saatlerce kendi başına düşündüğü olurdu.

Ortam

Mustafa Kemal Makedonya'da doğdu ve büyüdü. Makedonya on yedinci asrın sonlarına kadar Viyana kapılarına doğru giden Osmanlı ordularının fetih destanları havası içinde idi. Makedonya'da yerleşen Türklerin bir adı da ''evlâd-ı fâtihan'', ''fatihlerin çocukları''dır. On yedinci yüzyıldan beri Batı yeniçağa ulaşma yolundadır. Osmanlı İmparatorluğu Cermen ve Islav akınları önünde ülkeler kaybetmiştir. Büyük Petro Rusya'yı Batı medeniyet düzeni içine sokmuştur. Osmanlı Devleti Batı önünde bu çekilişinin ana sebepleri üzerinde esaslı durmamıştır. Medrese ulum-i akliye denen müsbet ilimlere büsbütün kapılarını kapamıştır. Devlet zayıfladıkça, eskisi gibi doyumluk ve ulufe alamıyan yeniçeriler büsbütün disiplinden çıkarak ikide bir kazan kaldırır, padişah indirir, vezir boğdurur, yeni deyimi ile, sık sık ''taklîb-i hükûmet = hükûmet devirme'' krizleri iç huzuru büsbütün bozucu olmuşlardır. On sekizinci asrın ortalarından beri kurtulmak için Batı sistemi bir ordu ve düzen kurmayı düşünenler olmuşsa da çoğu seslerini bile yükseltmek cesaretini gösterememişler, Müslüman halk yığınlarını ve iktidarları baskısı altında tutan medreseden yetişme ve gittikçe daha düşük, daha dar kafalı ve ''müteassıp'' ulema takımı ise herhangi bakımdan Batı'ya benzemeği ve uymayı ''küfür'' saydığı için, Üçüncü Selim gibi, yeniçeriler yanında bir de ''Nizam-ı Cedid'' denen Batı sistemi ordu kuranlar da boğazlanmışlar (1808) ve kurdukları ordu dağıtılmıştır.

Yabancı dil öğrenmek günah sayıldığı için dış politika hiyanetleri Osmanlı topluluğundan ayrılmak istiyen ve Fenerli denen Rumların elinde idi.

1808'de Fransız ihtilâli milliyetçilik ve hürriyet ülküsünü çoktan yaydığı için, Avrupa'nın kapı eşiğindeki imparatorluk Hristiyanları da uyanmışlardı. Bilindiği üzere Türkler, İspanyolların yaptığı gibi, kendi dinlerinden olmıyanları öldürmemişlerdir. Bu bir yandan, İslâm dininin kitap ve peygamber sahibi öteki dinlere karşı tolérance'ından, bir yandan da Müslüman olmıyanlar haraca bağlandığı için Hristiyanların belli başlı vergi kaynağı olmalarından ileri gelir. Yunan isyanı sırasında Avrupa Türkiyesindeki vilâyetlerde suçlu suçsuz Rum öldüren bir paşaya yazdığı mektupta sadrazam, yalnız, neden suçsuzları da öldürüyorsun, demez, her öldürdüğün Hristiyanla devlete vergi kaybettirdiğini unutuyor musun, der.

Cermen ve Islav akınları ve büyük Batı devletlerinin baskısı altında Romanya elden çıkmış, Sırbistan ve Yunanistan bağımsızlık yolunu tutmuş, devletin zaafını sömüren bir vali, Mehmet Ali Paşa, devletine baş kaldırarak Mısır'ı hükmü altına almıştır.

Sonunda yeniçeriliği İkinci Mahmud, kabristanlardaki mezar taşlarına kadar kırarak kaldırmış, bir yeni ordu kurmuştu. Padişah tarafından Türkiye'ye çağrılan Prusya subayları arasındaki Moltke 7 Nisan 1836'da Beyoğlu'ndan yazdığı mektubunda Osmanlı İmparatorluğunun durumunu şöyle anlatmaktadır: ''Uzun zaman Avrupa ordularının görevi, Osmanlı egemenliğine set çekmekti. Bugün ise Avrupa politikasının tasası bu devletin kendi varlığını koruyabilmesidir. İslâmlığın Batı'nın büyük bir kısmını hükmü altında tutacağından haklı olarak korkulduğu devir geçeli pek çok olmamıştır. Hristiyanlığın asırlardan beri kök saldığı ülkeler, havarilerin klâsik toprağı, Korinth ve Efes, Nikomedya, İskenderiye, Sinodlar ve kiliseler şehri İznik, Hristiyanlığın beşiği ve İsa'nın mezarı, Filistin ve Kudüs, hepsi önce Müslümanların, sonra Türklerin ellerine geçmiştir. Müslümanlar Avrupa'nın bütün şövalyelerine karşı mukaddes toprakları savunmuşlardı. Roma İmparatorluğunun uzun ömrüne son vermek ve 1000 yıldan fazla zamandan beri İsa ve azizlerinin kullandığı Ayasofya Kilisesi'ni cami yapmak onlara kısmet olmuştur. Türkler Steiermak ve Salzburg'a kadar ilerlemişlerdi. O zamanki Avrupa'nın en başta gelen hükümdarı başkentinden kaçmış, nerede ise Viyana'daki Stephan Kilisesi de Bizans'taki Ayasofya gibi bir cami olacaktı.

''O vakitler Afrika çöllerinden Hazar Denizi'ne ve Hind Okyanusu'ndan Atlantik kıyılarına kadar bütün ülkeler Osmanlı padişahının emrinde idi. Venedik'le Alman imparatorları Bab-ı âli'nin haraç defterine kayıtlı idiler. Akdeniz kıyılarının dörtte üçü ona boyun eğmiştir. Nil, Fırat ve hemen hemen Tuna Türk nehirleri, Ege ve Karadeniz Türk iç denizleri olmuştu. Bunun üzerinden iki yüzyıl geçmemiştir ki aynı ulu imparatorluk gözlerimizin önünde bir dağılma ve çözülme tablosu olarak durmaktadır ve bu hâl onun yakında sona ereceğini anlatıyor gibi...

''Yunanistan bağımsızlığını kazanmıştır. Eflak ve Sırbistan Bab-ı âli'nin egemenliğini ancak görünüşte tanımaktadır. Türkler bu yerlerden sürüldüklerini görmektedirler. Mısır bir bağımlı eyaletten fazla bir 'düşman hükûmet'tir. Zengin Suriye ve Kilikya, alınışı elli beş hücum ve yetmiş bin insan hayatına mal olan Girit, kılıç bile çekilmeden elden çıkmış ve bir asi paşanın malı olmuştur (1). Trablus'ta egemenlik henüz şöyle böyle kurulmuşken yeniden gene elden çıkmak üzere. Akdeniz kıyılarındaki öteki Müslüman ülkelerinin artık Bab-ı âli ile hemen hemen hiç bağlantısı yok. Eğer Fransa bu ülkelerden en güzelini kendisi için alıkoymakta kararsız ise bu, İstanbul'daki vezirler divanından fazla St. James'teki İngiliz kabinesinden çekinmekte oluşundandır. Arabistan'da, hatta mübarek şehirlerde, Medine ve Mekke'de çok eskiden beri padişahın gerçek hiçbir hükmü yok. Hükûmete bağlı yerlerde de padişahların hükümranlık hakkı çoğu zaman sınırlı. Fırat ve Dicle kıyılarındaki milletler pek az bağlılık göstermekte, Karadeniz ve Bosna'daki eşraf padişahın iradesinden fazla kendi çıkarlarına düşkün. İstanbul'dan uzaktaki şehirlerin oligarşik bir idare şekilleri var. Öyle ki hemen hemen bağımsız gibi bir şey.

''Böylece Osmanlı saltanatı gerçekte bir krallıklar, prenslikler ve cumhuriyetler yığını haline gelmiştir. Bunları uzun bir alışkanlıkla, Kur'an birliğinden başka tutan bir şey yoktur.

''Çok eskiden beri Avrupa politikası Bab-ı âli'yi menfaatlerine aykırı harplere sürüklemiş veya geniş topraklara mal olan barışlara zorlamıştır. Fakat devletin kendi toprağında, Batı'nın bütün ordu ve donanmasından daha korkunç görünen bir düşman vardı. 3 üncü Selim yeniçerilerle savaşının taht ve hayatına mal olduğu tek hükümdar değildi. Buna rağmen onun yerine geçen Mahmud II bu askere güvenmektense bir reformun tehlikesini göze almayı yeğ gördü. Dereler gibi kan akıtarak maksadına ermiştir. Padişah Türk ordusunu yok ettiği için kendini bahtiyar sanırken, Yunan yarımadasındaki ayaklanmayı bastırmak için Mısır Valisi Mehmet Ali'yi yardımcı çağırmak zorunda kalmıştır. O zaman üç Hristiyan devlet, Fransa, İngiltere ve Rusya, aralarındaki geçimsizliği unutarak, ilk ikisi padişahın donanmasını vurup bitirdiler. Rusya'ya da Türkiye'nin kalbinin yolunu açtılar.

''Memleket aldığı bunca yarayı iyileştirmeden Mısır paşası Suriye'den ilerliyerek Sultan Osman'ın son torunu devletinin batması tehlikesi altında kaldı. Yeni kurulmuş ordu isyancılara karşı koydu ise de haremden yetişme generaller bu orduyu harcamışlardı. Sultan Mahmud Rusya'yı yardıma çağırdı. Tabiî düşmanı ona gemileri, parası ve askeri ile yardıma geldi. O vakit dünya, 151.000 Rus askerinin padişah ve sarayını savunmak için Boğaziçi Asya yakasındaki tepelerde ordugâh kurması gibi garip bir olay karşısında kaldı. Türkler arasında büyük bir hoşnutsuzluk baş göstermişti. Yenilikler birçok menfaatleri zedelemişti. Ulema nüfuzlarını kaybetme kaygısı içinde idiler. Ölümden arta kalan binlerce yeniçeri ile, boğulan, denize atılan veya topla vurulan binlercesinin dostları, yakınları her yere sokulmuşlardı. Ermeniler yakında uğradıkları zulümleri unutmamışlar, Rumlar ise başta Türkleri düşman ve Rusları ise kendi dindaşları saymakta idiler. Türkiye bir ordu çıkaracak hâlde değildi.

''Yabancı ordular imparatorluğu batış uçurumuna kadar sürüklemişler, gene yabancı ordular onu kurtarmışlardı. Türkler kendilerinin de bir orduları olmasını istiyorlardı. Büyük çaba ile 70.000 kişilik bir ordu kurabildiler. Bu kuvvetin Osmanlı İmparatorluğu ülkelerini koruması için ne kadar yetersiz olduğu haritaya bir bakışla hemen anlaşılabilir. Birçok yerlere dağılan böyle bir kuvveti, tehlikeye uğrayan bir noktaya toplamıya sadece mesafeler engel olur. Bağdat'taki asker Arnavutluk'taki İşkodra'dan üç yüz elli mil uzaktadır. Şimdilik Türk ordusu eski ve tamamiyle sarsılmış bir temel üzerinde yeni bir yapıdır. Osmanlı hükûmeti bugün güvenliğini ordusundan fazla yapacağı anlaşmalarla sağlıyabilir. Osmanlı Devletinin her şeyden önce düzenli bir idareye ihtiyacı var. Şimdiki idare ile hatta bu yetmiş bin kişilik zayıf orduyu bile devamlı olarak zor besleyebilir.

''Memleket fakir. Devlet gelirleri azalmıştır. İhtiyaçları karşılamak için hükûmetin yapabileceği son şeyler, servetlere ve miraslara el koymak, devlet hizmetlerini satmak, hediyeler koparmak, paranın ayarını bozmaktır. Para ayarının bozulması son haddine gitmiştir. Bu belâ Türkiye'de her memleketten fazla ağırdır. Çünkü burada toprağa pek az sermaye yatırılmaktadır. Servet denen şey çok defa paradan ibarettir. Türkiye'de para malın kendisidir. Çok yüksek olan yüzde yirmi resmî faiz sermayelerin işletilmesi için bir belge olmaktan çok uzaktır. Bu, sadece parayı elden çıkarmanın bağlı olduğu tehlikeyi gösterir. Burada bütün zenginliklerin esas şartı, onları kurtarabilmektir. Hristiyan ve Yahudi bir fabrika, bir değirmen veya bir çiftlik kurmaktansa yüz bin liraya bir mücevher satın almayı daha iyi bulur. Eğer bir hükûmetin ilk şartlarından biri güven duygusu uyandırmaksa, Türk idaresi bu görevi asla yerine getirmemiştir. Hristiyan ve Yahudilere yapılan haksızlıklar, herhangi birinin sermayesini ancak zamanla kâr getirecek işlere yatırmasına elvermez. Ticaret bir mamul eşya ve ham madde değişiminden ibaret. Türk, ham maddesi kendi toprağında yetişen bir okka dokunmuş kumaşa, on okka ham ipliğini verir.

''Tarım durumu bundan da kötü. Eskiden mahsullerinin yarısını İstanbul'a getirmek zorunda bulunan Buğdan, Eflak ve Mısır'ın, bu büyük zahire ambarlarının kapanmış olmasından hayat pahalılığı durmadan artmıştır. Hükûmet kendi kendine tesbit ettiği fiyatlarla satın aldığından memlekette kimse tarımla uğraşmak istemez. Zorla satın almalar bu Türkiye'de, yangın ve vebanın ikisi bir arada olmasından daha büyük belâ. Bu yalnız refahı yok etmekle kalmaz, refahın kaynaklarını da kurutur. Böylelikle hükûmet, 800.000 nüfuslu bir şehrin kapılarından bir saat ötede uçsuz bucaksız verimli topraklar ekilmeksizin dururken, buğdayı Odesa'dan satın almak zorunda kalır.

''Bir zamanlar o kadar kuvvetli devlet yapısının dış uzuvları kurumuş, bütün hayat kalbine çekilmiştir. Başşehrin sokaklarındaki bir ayaklanma Osmanlı hükümdarlığının ölüm olayı olabilir. Bu devlet düşme sırasında durabilir ve kendini organik bakımdan yenileyebilir mi, yahut yok olmak kaderinde midir, bunu gelecek gösterecektir.''

***

Bu tablo karşısında Osmanlı Devletinin on dokuzuncu asırdan nasıl sağ çıkabildiğine insanın inanmıyacağı gelir. Gerçi Abdülmecid devrinde biri 1839'da, biri 1856'da reform fermanları Hristiyanlara hukuk eşitliği vererek, bilhassa Rusya'nın elinden savaş ve imparatorluğu parçalama bahanesini almak, Avrupa sistemi okullar açarak, sivil idare kurarak, hükûmete batıkâri bir kuruluş vererek yeni düzen yolunda ilerlemek istemiştir. Fakat asıl davanın devletin teokratik karakterine son vermek, din ve dünya işlerini ayırmak, ticaret ve endüstri yoluna dökülmek olduğu bir türlü anlaşılamamış, kilise ve okul el birliği ile gelişen ve ilerliyen eski ''reaya'' memleket ekonomisine hâkim olmuşlar, Türkler kendi ülkelerinde bu eski ''reaya''nın ve imtiyazlı yabancıların tepeden baktıkları sömürge yerlileri hâline düşmüşlerdir. Reform hareketlerine rağmen, sivil okulları, hatta üniversite, şeriatçıların kontrolü altında idi.

Batı'nın pençesinden kurtulmak için girişilen reformları medrese ve cami asla benimsememiş, halk yığınları da onların manevî hâkimiyeti altında olduğu için, Batı medeniyetçiliği pek küçük bir azınlığın malı olmuştur. Daha yirminci yüzyıl başlarında bile ancak İstanbul, Selânik ve Beyrut gibi Frenkli ve Hristiyanlı şehirlerde kravatlı ve Avrupa giyimli Türklere raslanırdı. Taşralarda sivil ve asker idare adamları ile halk arasında fark, sömürgelerdeki koloni adamları ile yerliler arasındaki farkı andırırdı. Orduda okuma yazma bilmiyen küçük, orta ve yüksek rütbeli subaylar çoktu.

On dokuzuncu asrın sonlarına doğru ''can çekişen'' hasta adamın en zayıf yeri Makedonya'dır. Avusturya-Macaristan İmparatorluğu Selânik'e inmek, Yunanistan kuzeye, Sırbistan güneye doğru genişlemek, Bulgaristan büyümek ister. Sırp, Bulgar ve Rum çeteleri Makedonya dağlarındadır. Çarşılar onlarındır. Refah onlarındır. Türklerin bir kuru efendiliği vardır. Azınlıktaki aydınları, yurtlarında acaba kaç yıl daha kalabilecekleri kaygısında. Osmanlı Avrupası gençliği hep bir tehlike ürpertisi içinde. Bu ortam, Müslüman ve Türk çocuğunun vatan ve millet duygularını pek erken uyandırır. Çocuk, peri ve dev masallarından fazla, savaş, göç, zafer ve bozgun hikâyeleri dinler. Osmanlı tarihinde ''serhad'' denen şey, ileri yürüyüşlerin, daima başka yurtlara doğru uzaklaşan müjdecisi iken, artık geri dönüşlerin, gitgide bir kara haberci kıldığı serhad, sanki bütün Avrupa Türkiyesinin topraklarına yayılmıştır. Eski hasretler, destan ve türküleri ile, yeni korku, şüphe ve rivayetleri ile, serhad, bütün Makedonya'nın şehirleri ve köyleri içindedir.

Medrese yobazlarının manevî baskısı altındaki halk yığınları ise kurtuluşu ta yedinci asırdaki şeriat şartlarına kavuşmakta arar ve başımıza ne geldi ise Kur'an yolundan ayrılmış olmamızdan ileri geldiğini, inanarak, söyler. Ayaklanıp Nizam-ı Cedid'den beri Batılılaşma yolunda neler yapılmışsa hepsini yıkmak için fırsat bekler.

Ordu aydınlarında bir uyanış vardır. Onlara göre de baş çare saray istibdadını yıkıp memleketi meşrutiyet rejimine kavuşturmaktır.

İşte Manastır lisesini bitiren Mustafa Kemal, bu ortam içinde yetişti ve ciğerleri bu ortamın zehirli havası ile dolu, İstanbul'a gitti.

Pangaltı

Manastır idadisini bitiren Mustafa Kemal, 13 Mart 1889'da Pangaltı'da harp okuluna girdi. İki ay içinde üstünlüğünü tanıtarak sınıfının çavuşu olmuştur. Kendisi der ki: ''İdadide iken inatla çalışıyorduk. Sınıfta birinci ikinci olmak için hepimiz gayret içinde idik. Harp okulunda matematik merakım devam etti. Fakat birinci sınıfta saf gençlik hayallerine kapıldım. Dersleri gevşeğe aldım. Yılın nasıl geçtiğinin farkında olmadım. Ancak dersler kesilince kitaplara sarıldım.''

İkinci sınıfa geçtikten sonra derslerine daha fazla sarılmıştır. Şiiri bırakmışsa da iyi konuşmak başlıca hevesleri arasında idi. ''Tatil saatlerinde hatiplik idmanları yapardık. Ellerimizde saat, bu kadar zaman sen, bu kadar ben, diye yarışma ve tartışmalar tertiplerdik.''

Üçüncü sınıfta, hele kurmay sınıflarında memleket kaygısına düştü. Batıyorduk, kurtulmanın yolunu aramalı idi. Buna ordu ön ayak olacaktı. Subaylar aralarında teşkilâtlanmakta idiler. Bir gün gençlik üzüntülerini şöyle anlatmıştı: Harp Akademisi'nde bir subay. Henüz yirmi yaşında. Kendisini, ne olduğunu pek de anlıyamadığı birtakım düşünce ve duygulara kaptırmıştır. Küskündür. İsyanlıdır. Neye ve kime karşı? Sorsanız pek de cevap veremez. Bir gün arkadaşlarından biri:

- Sen kalk borusunda hiç uyanmıyorsun. Nöbetçi subay karyolanı sarsmadıkça kalkmıyorsun. Nen var senin? diye sordu.

- Yatağa girdikten sonra uykuya dalamıyorum. Gözlerim sabahlara kadar açık. Tam uyuyacağım zaman da kalk borusu çalmak üzere.

Bir gün asker hocalardan biri sınıfta öğrencilere bir mesele verdi:

- Savaş nedir, artık biliyorsunuz, dedi, fakat bir de gerilla vardır. Bu kolay bir şey de değildir. Gerillayı yapmak da bastırmak da güçtür.

Sonra bir misal üzerine öğrencileri imtihana çekti.

- Osmanlı İmparatorluğunun devlet merkezi İstanbul. Farz ediniz ki şu veya bu sebepten Boğaziçi'nin doğu kıyısı ile İzmit Körfezi arasında halk devlete isyan etmiştir. Şimdi soruyorum: Halk böyle bir isyanı ne için yapabilir? Devlet bu isyanı ordusu ile nasıl bastırabilir?

''Bu suallere en iyi cevabı o uyumıyan dalgın çocuk, Mustafa Kemal verdi. Çünkü aklı fikri çok zamandan beri böyle hayallere saplı idi.''

Daha harp okulunun son sınıfında yakın arkadaşları ile el yazısı bir dergi çıkarmışlardı. Lider O, ve sorumluluğun en ağır yükü de onun omuzlarında idi. Kurmay sınıflarında derginin yayınlanmasına devam ettiler. Akademi birinci sınıfının yanında, okullarından teğmen çıkan veterinerlerin yüzbaşı olarak orduya katılabilmek için eğitimlerini tamamladıkları bir ders odası vardı. Orayı seçtiler. Veteriner teğmenlerin sayıları azdı. Aralarında uyanık gençler de vardı. Dergi bu odada hazırlanır, sonra gizlice elden ele geçerdi. Sarayın korkunç hafiyelerinden biri nasılsa haber alıp curnal eder. Okul nazırı çağrılıp bir güzel azar yerse de okulda böyle şeyler olmadığını söylemekten vazgeçmez. Bir gün kendisi ders odasını bastı, hepsini suçüstü yakaladı. Değerli bir asker değildi. Ama vicdanlı ve namuslu bir kimse idi. Eğer isteseydi hepsinin asker mesleğinin son bulacağına şüphe yoktu. Dergiyi görmemezlikten geldi.

- Ne diye başka şeylerle uğraşıp derslerinize çalışmıyorsunuz? demekle yetindi.

Fethi, sonradan soyadı Okyar, Mustafa Kemal'in sonuna kadar arkadaşlarından ve bir aralık başbakanı, ateş püskürecek ve bir eli ile Sultan Hamid'in oturduğu Yıldız Sarayı'nı göstererek:

- Hep o adamın başı altından çıkıyor bunlar... Sarayı başına yıkılmadıkça rahat yok. Elime fırsat geçerse altına bomba koyardım, diyordu.

Tuhaf bir raslamadır ki 27 Nisan 1909'da Sultan Hamid tahttan indirildiği vakit onu Selânik'e götüren muhafız bu Fethi olacaktı.

Sınıf arkadaşı ve eski Genelkurmay Başkanı Asım Gündüz bana:

- Mustafa Kemal okulda iken Fransızcasını ilerletmek için bir yabancı hanımdan ders alırdı. Sonra Paris'teki hürriyetçilerin gazeteleri ile, Fransızca gazeteler getirir, kapalı gizli odada bizlere anlatırdı. Namık Kemal'in ''Vaveylâ''sı ile ''Hürriyet kasidesi''ni ben ondan dinlemiştim.

***

Genç Mustafa Kemal arkadaşları ile Beyoğlu eğlence yerlerine giderdi. İyi giyinmeyi ve yaşamayı severdi. İstanbul'a gelinceye kadar biradan başka içki kullanmamıştı. Bir gün arkadaşı Ali Fuad'la (Cebesoy) beraber Büyükada'ya gitmişler. Ne lokantada yiyip içecek, ne de otelde geceliyebilecek paraları yok. Ali Fuad bir şişe rakı, bir şişe bira, ekmek ve yemiş alıp çamlığa yürümüşler. Mustafa Kemal bir şişe birayı bitirince:

- Şimdi ne yapacağım? demiş.

İlk defa rakıyı o akşam denemiş. Başı bir hoş dönmüş. Güneş batmak üzere; sigara paketinin altına resimler çizmiş, sonra:

- Fuad, demiş, ne iyi içki imiş bu... İnsanın şair de olası geliyor.

Bu ağır ve sert içki bir daha yakasını bırakmamıştı.

Çocukluğunu ve gençliğini yakından bilen Kılıçoğlu Hakkı bana yazdığı mektupta der ki: ''Ailece pek yakındık. Zübeyde Mollayı ikinci defa kocaya veren benim büyük kaynatam Şeyh Rıfat Efendidir. Mustafa Kemal tatillerde Selânik'te sılaya geldiği vakit büyük kaynatamın tekkesine gelir, ayin günlerinde dervişler halkasına katılarak, huuu huuu diye kan ter içinde kalıncaya kadar döner dururmuş.''

Bunu öğrenmenin büyük faydası vardır. Mustafa Kemal yalnız Rumeli folklor türkülerini mat sesi ile güzel ve tatlı söylemekle kalmaz, klâsik alaturka musiki makamlarını da bilirdi. Kafaca Batı musikisine inanmış, zevkçe alaturkaya bağlı kalmıştı. Devrimciliği yıllarında her işte olduğu gibi zevkince değil, kafasınca giderek, millî eğitimde yalnız Batı musikisi öğretimi yaptırmıştır.

Gene bu tatil gidişlerinde Selânik'te vals etmeği de öğrenmişti. ''Bir kurmay dans etmesini bilmelidir,'' derdi.

Edebiyat ve şiirde ilk örneği Ömer Naci olduğu için dili Namık Kemal okulu idi. Koyu Osmanlıca idi. Okulda hapse atıldığı vakit söylediği bir gazel vardı ki Çankaya'nın ilk yıllarında kendi ağzından dinlemiştim. En son mısraının bir parçası hatırımda kalmıştır: ''... ecel olsa da halâs etse beni.''

Harp Akademisinde iken gelecek Mustafa Kemal'i bir Osmanlı paşası kâhince haber vermiştir. Ali Fuad'ın babası İsmail Fazıl Paşa idi. Onun Boğaziçi'ndeki yalısında gece yatısına giderdi. Sonradan Viyana'da büyükelçilik eden, üç dört dil bilen, çok okumuş Ali Nizami Paşa bu delikanlının arkadaşı tarafından pek övüldüğünü duymuş, bir gün de kendisi onunla uzun boylu konuşma fırsatı bulmuştu. Ali Fuad'ın anlattığına göre Ali Nizami Paşa, Mustafa Kemal'e der ki:

- Mustafa Kemal Efendi oğlum, seni övenlerin yanılmadıklarını anlıyorum. Sen bizim gibi yalnız normal subaylık hayatına atılmıyacaksın. Memleket kaderi üzerine tesirli olacaksın. Sözlerimi iltifat olarak alma. Sende memleket başlarına gelen büyük adamların daha gençliklerinde gösterdikleri müstesna kabiliyet ve zekâ alâmetlerini görüyorum. İnşallah yanılmamış olurum.

***

1904 Aralık ayında Harp Akademisini bitirerek kurmay yüzbaşı diplomasını alan Mustafa Kemal, eğer yalnız son yıl alınan notları hesap edilse idi, sınıfının birincisi olurdu. Beşinci olarak çıkmıştır. Arkadaşlarına:

- Çocuklar şimdi her birimiz bir Osmanlı paşasının yanına gideceğiz. Hepsi İslâm âlemi gafleti içindedirler. Olanca kaynaklarımızı Türk Anadolu ortasında toplamalıyız, diyordu.

Her şeyden önce teşkilâtlanmalı idi. Teşkilâtlanmak ve hareket merkezi de Makedonya olmalı idi. Bütün dileği Selânik'e gönderilmekti.

Bazı arkadaşları ile Yenikapı'da bir Ermeni evinde oda tutup yerleştiler. Burası fikir arkadaşları ile toplantı yeri idi. Namık Kemal gibi hürriyetçilerin eserlerinden bir de küçük kütüphaneleri vardı. İnançları şu idi ki ilk şart istibdat rejimine son vermektir. Bu zorlamayı da ancak ordu yapabilir.

Bu toplantılarda Fethi adında bir de sivil var. Yatacak yeri, yiyecek ekmeği olmadığı için yanlarına sığınmıştır. Askerlikten kovulma. Mustafa Kemal başından geçeni şöyle anlatmıştır: ''Kendisine yardım da etmeye karar vermiştik. İki gün sonra kendisinden Beyazıt'taki bir kıraathanede buluşmak üzere pusula aldım. Gittiğim vakit yanında saraydan bir yaver gördüm. Bizim odadaki arkadaş, İsmail Hakkı'yı götürmüşler. Bir gün sonra ben de yakalandım. Fethi meğer bir hafiye imiş. Bir müddet tek başına hapis kaldım. Sonra mabeyne götürdüler. Sorgudan anladık ki gazete çıkarmaktan, teşkilât yapmaktan, apartmanda toplanıp görüşmelerde bulunmaktan sanıktık. Daha önceki arkadaşlar itiraf da etmişler. Birkaç ay tutuklu kaldıktan sonra serbest bırakıldım. Kurtuluşumuz okul müdürü Rıza Paşa'nın aracılığı ile mümkün olabilmiş. Birkaç akşam sonra bizi çağırdı. Her şeyi bildiğini, bizi savunma zorunda kaldığını, bundan sonra dikkatli davranmamız gerektiğini söyledi.''

Mustafa Kemal bir ara Avrupa'ya kaçmayı düşündü. Eğer Libya'da Fizan'a sürerlerse, orada kumandan Recep Paşa idi. Ondan kaçma kolaylığı görebilecekti.

Aradan bir müddet daha geçince Genelkurmaya çağırdılar. İkinci veya üçüncü orduya göndereceklerdi. İkinci ordunun merkezi Edirne, üçüncünün Selânik'ti. Gidecek olanlar ya kur'a çekecekler, yahut aralarında anlaşacaklardı. Konuşup anlaşmaları, aralarında bir teşkilât olduğu şüphesini uyandırdığı için bir kısmını dördüncü, bir kısmını da merkezi Şam'da bulunan beşinci orduya verdiler. Mustafa Kemal bu sonuncuları arasında idi.

Hâlbuki Selânik'e gelebileceğini anasına yazmıştı.

- Anam beni çok bekliyecek, diye gözleri yaşardı.

Hürriyet Yolunda

Mustafa Kemal'in askerlik aşkı büyük, askerî dehası uyanıktı. Fakat o tarihlerde hepinizin Mustafa Kemal'in yerinde olmanız için memleket havası ne idi, Mustafa Kemal nasıl bir ordunun içine katılmıştır, bunu biraz anlatmalıyız. Doğup büyüdüğü ortamı anlatmıştık. Şimdi kurtuluş için kendini vereceği memleketin ve içinde çalışacağı ordunun durumunu gözden geçirelim. Sultan Hamid'in son yıllarında ben de o havanın içinde idim.

Biz ahir zamanlık kâbusu ile gözlerimizi açardık. Bu devlet kurtulmaz, bu millet adam olmaz, Moskof ve Avusturya gâvuru bizi yaşamağa bırakmaz, ilk gençlikte hep işittiğimiz sözler bunlardır. İstanbul'da hayat denilebilecek ne varsa Hristiyanlarda ve yabancılardadır. Kapitülâsyonlar, yabancılar tarafından baskılar ve gündelik müdahaleler Türk ve Müslüman halkın az çok aydıncalarını iyileşmez bir aşağılık duygusu altında ezmektedir. İç idare üzerine evlere hiçbir iyi haber gelmez. Bir paşalar ve konaklar sınıfı dışında, memurların maaşları pek azdır, ve yılda birkaç ay çıkmaz. Hırsızlık, haksızlık, her türlü idare kötülükleri âdeta gözle görülür. Saray, can havli ile şeriatçılığa sarılmıştır. Medrese takımı, halka bu kara kaderin tek sebebi şeriattan ayrılmak olduğunu telkin eder. Halk cesaretini kaybetmemiştir. Biz yine ''yedi düvele'' karşı koyarız ama, padişahımızı kandıran dinsizler ve uğursuzlar olmasa, derler. Hamiyetli orta aydınlar, halk inanışı ile tatlı su Türk'ü dediğimiz, milletlerinden de vatanlarından da tiksinen alafranga takımın inançsızlığı arasında şaşkın bir ruh hâli içindedirler. Halk Mehdi bekler. Orta sınıf yarı umutsuzluk içinde bir başka mucize bekler. Üst takım hiçbir şey beklemez. Saray ve vezirler idaresi bir ''idâre-i maslahat''tan ibaret. Günü gününe iş görmek. Günlük çarelerle zorlukları atlatmak.

Osmanlı coğrafyasında kendimizin sandığımız birçok eyaletler, vilâyetler devlete pamuk ipliği ile bağlıdır. Bulgaristan sözde beyliktir. Ne Doğu Rumeli'nin, ne Bosna-Hersek'in, ne de ''mümtaz'' denen eyalet ve emaretlerin toprakları üstünde Osmanlı harita boyası silinmemiştir. Sultan Hamid'in toprak vermiş görünmekten ödü kopar. Ama saltanat bütünlüğü kendiliğinden çözülmektedir. Devlet su aldığı bilenen, fakat henüz bütün heybeti ile deniz üstünde görünen bir gemiye benzer. İçlerin ta derinlerinde, şuurla inilemiyen yerlerinde, dudaklara kadar sesi gelmiyen bir sezinti vardır: ''Ah ben memleketten önce ölsem...'' Memleket, bizim ömrümüze de yetse!

Yirminci asrın krizleri henüz hayallerde bile olmadığı için, Avrupa, iki ''düvel-i muazzama''lar cepheli Avrupa, kapitalist ve emperyalist Batı bütün saltanatı ve kudreti ile ayaktadır. Batı medeniyeti, liberalizm ve fetih devrinin altın çağını yaşamaktadır. Bu saltanat ve kudret dünya nimetlerinin paylaşılması üzerinde tutunur. Afrika ve Asya milletlerinin pek çoğu doğrudan doğruya sömürgedirler. Bir kısmı, Osmanlı İmparatorluğu gibi, yarı sömürgedirler. Büyük devletlerden her biri can çekişen bizim imparatorluğun mirasçısıdır. İçerdeki Hristiyanlar bağımsızlık bekler.

Her azınlığın ve her büyük devlet dış bakanlığı kasasında Osmanlı Devletinin bölüşülme projeleri durur. Bir şahsın verilmiyen alacağı için yabancı donanma bu imparatorluğun bir adasını işgal etmeğe kalkar. Bereket biraz arkada 1313 Yunan Harbi zaferi, Dumeke ve daha arkada Pilevne ve hele bizim batmamız, dağılmamız İngiltere'nin işine gelmez, avuntusu vardır.

Bu hava içinde zayıflar ya kadere teslim olmuşlardır, ya artık umursamaz hâle gelmişlerdir. Ruhları bu türlü olmıyanlar, enerji ve gurur sahipleri de bir çare arayışı mistiği içindedirler. Bir şey doğabileceğe, bir şey olabileceğe benzer. Mercan idadisinin ikinci sınıfında idim. Şuurlu bir anlayışla olmaksızın, ben de ister istemez aynı havaya kapılmıştım. Beyazıt'taki Acem dediğimiz sahaflardan, bunların çoğu Azerbaycanlı Türkler idi, dilini hiç de anlamadığım Namık Kemal'in el yazısı ile ''Rüya''sını alıp gece, isli petrol lâmbasının sönük ve bulanık ışığı altında okur, arkada kalan bir şeyin, bu şey nedir bilmezdim, bize ulaşmak için aranıp durduğu vehmine kapılırdım.

Evde bizden gizlenen baş başa konuşmalardan yarın beklemediğimiz bir şey çıkacağını düşünerek uyurdum. Bu, hapistekilerin, ebedî kürek mahkûmlarının her sabah pencereden sızan ışıktan umut almalarına benzer. Hayat yalnız umutsuz olmaz. Fakat bu umut, rüzgârlı açık havada elle korunan bir fener ışığı gibi, şimdi söneceğe benzer, titreye titreye yanar, bir müddet bütün alevini gösterir, yine titreyişler içinde çırpınıp durur.

Bitmiyen şey de bitmemiştir. Her gün akşamı eder, sabahı buluruz. ''Adam sen de!'' diyenler de sayısızdırlar. Düşüncelerin acısından kurtulup sokağı çıktınız mı, yürüyenler, bakkaldan erzaklarını alanlar ve yeni yaptıracakları evin temelini attıranlar vardır. Bir gerçekten yalana değil, inşallah bir yalandan gerçeğe çıkmışsınızdır.

Takunyası ile, yalın ayak, resmî ceketi omzunda, cami musluğundan aptest almağa giden komiser, mektepli subay olan ağabeyimi Harbiye Nezareti avlusundaki dairesinde, gel bakalım evlât diye mektubunu okumağa çağıran alaylı binbaşı, padişah su altına dalmasından ürktüğü için Haliç'te bir kızak üstünde paslanıp çürüyen tek denizaltı teknesi, bir işçiden pek az farklı, gazete bile sökemiyen çarkçı subayı, yağmurda kamarası akan Mesudiye zırhlısı, yirmi kuruş mülâzemet maaşlı Bab-ı âli memuru, Âl-i Osman saltanatının bu acıklı yıkıntısı bazan tabiîleşir, bazan devlet bunların üstünde nasıl durur, korkusu yeniden uykuları kaçırır.

Bu bir roman, birkaç sayfası esneten, sonra bir sayfası merak kaldıran, tekrar uyutan bir roman gibi sürer, gider.

***

Tuhaftır, 1908'de hürriyet ordudan gelecek! Böyle bir ayaklanma, daha fazla, kötü iş gören saray adamlarını devirerek, idareyi bir lider-kumandana veren bir ihtilâl olmadı idi. Hâlbuki 1908'de, İttihat - ve - Terakki'ye giren küçük subaylar Sultan Hamid'e Kanun-ı Esasi'yi ilân ettirerek meşrutiyet rejimini kurdurmak için ayaklanmışlardı.

O zamanki ordu içinde bu hareket nasıl ve ne şartlar içinde doğdu, bunu o devrin genç bir erkân-ı harp subayı ağzından dinlemek istemiştim. En iyi hikâyeyi İsmet İnönü'den işiteceğimi biliyordum. İsmet Bey, zamanına yetişenlerin hep beraber söyledikleri üzere, bulunduğu okulların ve kıtaların daima bir yıldızı olarak parlamıştır.

1906'dayız. İsmet Bey yirmi iki yaşında erkân-ı harp yüzbaşısı olarak, iki yıllık kıta hizmeti görmek üzere, Edirne'ye gönderilmişti. Kendisini sekizinci topçu alayının üçüncü bölüğüne tayin ettiler. O vakit topçu fırkası teşkilâtı vardı. Yedinci ve sekizinci alaylar yan yana kışla ordugâhının bir kısmını tutmaktadırlar. Bu alaylar ''seri ateşli'' topları yeni almışlardır. Yedinci alay hemen tamamiyle mektepli yüzbaşı ve mülâzımların elinde. İnönü'yü dinliyelim:

"Sekizinci topçu alayı kadrosunun büyük kısmı alaylı idi. Kışlada yatıyordum. Vaktimizin çoğu yedinci alayın mektepli subayları ile geçiyor. Bizimkilerden başka alayların birçok topları eski sistem. Onda sekizi alaylı subay ve kumandanların elinde. Talim ve terbiye mektepli yüzbaşıların kabiliyetlerine kalmıştır. Asker, umumî olarak dört yıllık silâh altında. Ne vakit terhis olunacakları belli değil. Terhislerin bir gecikme sebebi de, birikmiş maaşların ödenmesindeki zorluktur. Bu senelerde ayaklanma ile terhis olunmak hemen hemen kaide idi. Ayaklanma şöyle olurdu: Askerler kendi aralarında gizlice konuşurlar, karar verirler ve ansızın, subaylarını içlerine almayarak ve talime çıkmayarak, padişaha müracaat ederler. Subayların asker üzerindeki nüfuzları ahlâk ve bilgi kuvvetlerinden gelir. Bu nüfuz da, terhis ayaklanmalarında bu subaylara ancak fena muamele görmemek imtiyazını verir. Bölüklerde bile atış talimleri hiç yapılmazdı. Bin dokuz yüz altıda seri ateşli topların kabul edilmesi üzerine 7 nci alayda ilk defa ve bir defa atış yapılmıştı. Edirne'ye gittiğim vakit bütün mektepli subaylar bu atış talimlerinin zevki ve heyecanı içinde idiler. Yedinci topçu alayı kadrosunun hemen tamamiyle mektepli subay oluşu da, bu atış talimlerinin yapılmasındaki mecburiyetten ileri gelmişti. Bu en iyi topçu alayında dahi bölükten yukarı harp vazifeleri talim ve terbiyesi hiç düşünülmezdi. Bu ihtiyaç unutulup gitmişti. Bir kıtaya harp talim ve terbiyesini verecek olanlar, bölükten yukarı kumanda sahipleridir. Yüzbaşıdan yüksek kumanda sahipleri içinde ise, benim bulunduğum topçu fırkasında, ehliyetli hiç kimseyi hatırlamıyorum. Almanya'da tahsil gören, okulda hocalık eden, kendileri de bölük kadrosu içinde yetişmiş bulunan imtiyazlı paşalar ara sıra ordulara gelir, teftişler ve tatbikat yaparlardı. Bu tatbikatlarda ne manevra fişeği kullanılır, ne de kışla dışında yatmak, tertiplenmek ve gece geçirmek gibi zarurî şeyler yapılırdı. Düşününüz ki, bu topçu alayı o zaman ikinci ordunun en iyi kıtası idi. Piyade ve süvarilerde böyle alaylar yoktu. Kabiliyetli subaylar adları ile tanınır ve sayılırdı. Böylelerinin hususî bir itibarları vardı. Bütün sınıflarda yüzbaşıdan yüksek kumanda sahipleri, gece gündüz, alaylarını nasıl besliyecekler, subaylarının maaşlarını nasıl verecekler, yalnız bunlarla uğraşırlardı. Kolağasından ordu kumandanına kadar bütün amirlerde maaş tedariki için tedbir almak başlıca vazife, 'padişaha sadakat' başlıca meziyet idi.

''Yanımızdaki kışlaya iki alaylı bir süvari livası gelmişti. Bu alaylar İstanbul'da kurulmuş, en güzel Arap atları ve en yeni teçhizat ile donatılmıştı. Bütün subayları padişah yaveri idi. Yarısından fazlası okuyup yazma bilmiyordu. Zannediyorum ki, iki süvari alayında biri mektepli biri mektepsiz iki binbaşı okur yazar ve ders verebilir bir gösterişte idi. Askere ve alaylı subaylara, idealist mektepli mülâzımlar ve yüzbaşılar hem okuyup yazmayı, hem de rakamı ve metreyi öğretmeğe çalışırlardı. Ben bizzat bölükte ilk öğretim hocalığı yapardım. Subaylarıma, ayrıca bugünkü orta öğretimin çok daha zayıfını, klâsik ve büyük bir tahsil olarak vermiye çalışırdım.

''Bütün ordunun esvap, ayakkabı gibi ihtiyaçlarını temin etmek 'muazzam' mesele idi. Edirne işte bu şartlar içinde bir büyük askerî ordugâhtı. İki piyade fırkası, bir topçu fırkası ve bir süvari fırkası ile Edirne kalesinin büyük kuvvetlerini barındırırdı. Ordunun sefer ihtiyacı, ordunun seferde kullanılması veya seferberliği gibi meseler için hiçbir fiilî hazırlık yoktu. Erkân-ı Harbiyenin bitip tükenmez ve hiçbir tecrübeye dayanmıyan nazarî raporları ile oyalanıp giderdik.

''Genç mektepli subaylar için bir terfi usulü de yoktu. Kimin, ne vakit, ne sebeple terfi edeceği bilinmezdi. Üç dört senede yüzbaşı ve binbaşı olmuşların yanında, on senelik mülâzımlara ve on beş senelik yüzbaşılara çok tesadüf edilirdi.

''Genç mektepli subay, nihayet yüzbaşı kadrosu topluluğuna kadar göze çarpardı. Daha yukarı kademelere çıkmış olanlar, içinde bulundukları kadronun seviyesine ister istemez uyarak, zaman ile, kültürlerini büyük ölçüde kaybetmişlerdi. Sekizinci topçu alayının bir kumandanı vardı ki, mektepli olduğu hâlde, eğer diploması olmasa, koyup yazma bilmiyen bir alaylıdan ayırmanıza ihtimal yoktu. Hâlbuki bir orduyu sefere hazırlıyacak olanlar alay kumandanları ve daha büyük kumandanlardır. Bu şartlar içinde ordunun sefer terbiyesini ve sefer hazırlığını yapacak unsurları hemen hemen yok gibi idi. Büyük kumanda makamında olanların vücut takatları da çalışmalarına elverişli değildi. Kıtalarını talim ve terbiye etmek, sefer için yetiştirmek değil, sadece yardımcı talimler ve umumî disiplin için çalışıp didinebilen amirler, hâlde ve geçmişte, sayılır ve anılırdı. Bizim topçu fırkamızın kumandanı Ferik Şevket Paşa merhum Almanya'da tahsil etmiş, o zamanki kadroya göre genç denebilecek bir general idi. İyi binici ve at meraklısı idi. Bütün fırkanın binicilik terbiyesine bizzat örnek olur ve yaz kış her gün herkesi ata bindirmeğe çalışırdı. Bu bile o zaman için büyük bir faaliyetti. Silâh kullanılması, tabiye terbiyesi gibi konular, büyük amirlerin bilmedikleri şeylerdi. Sadece gelip geçmiş birkaç isim hatıra gelirdi. Ordu bu varlığı ile bir sefer ordusu vasıflarından mahrumdu. Son on yıl içinde yetişen genç subaylar kıtalarının da, amirlerinin de bütün zaaflarını biliyorlardı.

''Üçü dördü bir araya gelince bu zaafları ele alarak çekiştirmek başlıca zevkleri idi. Bütün memleket ölçüsünde çöküntü kaygısı, hepsinin başlıca şikâyet ve ıstırap konusu idi.

''Her ay başı tayın bedelini almak subaylar için güç bir mesele olarak kalmıştı. Yüzbaşı aylığı 380 kuruştu ve senede altı, nihayet sekiz ay alınabilirdi. Bunun da altı aylığı para olarak ele geçer, üstü kırdırılırdı. Ayrıca üç nefer tayını zamları da vardı. Ay başında müteahhide kırdırırdık. Kırma bedelinin piyasası belli idi. Müteahhitler her ay bu piyasayı yeniden tesbit ederlerdi. Müteahhidin yazıhanesi, ay başlarında, kendisi ile pazarlığa gelen subaylarla dolardı. Yüzbaşı olarak benim tayınım altı mecidiye tutardı.

''Fakat ordunun bir kısım erkânı, büyük kumandanlar, iltimaslılar ve gözdeler maaşlarını her ay alırlar, tayın bedellerini de ya tam olarak ya rüçhanlı fiyatla ele geçirirlerdi. Genç mektepli subaylar değer ve bilgiyi kendilerinde, aczi ve cehaleti büyüklerinde görürler, üstelik maaşlarını ve tayınlarını da onlardan en az yüzde kırk eksik alırlardı. Ordunun genç ve salâhiyetsiz unsurları ile cahil ve imtiyazlı erkânı arasındaki manevî uçurum doldurulmaz bir hâlde idi. Artık hiç kimse hafiyelerden korkmaz olmuştu. Bütün kıymetli subaylar, padişahın sadık kadrosunu kendilerine ve memlekete zararlı buluyorlardı. Bundan başka erkân-ı harp tahsili görmüş olanlara, amelî hiçbir tecrübeleri olmayan, zaten kıtalarla kanunca ilgileri de bulunmayan kimseler gibi bakarlardı. İşte bu şartlar içinde Edirne subaylar kadrosuna girmiş, yedinci ve sekizinci alayların müşterek hayatlarına katılmıştım. Manevî huzurunu kaybeden yaşlı bir mektepliler kadrosu içinde, nisbeten çok genç ve tecrübesiz, erkân-ı harp mesleğinin imtiyazı olarak da çok erken yüzbaşı olmuş bir subay olduğumdan, vaziyetim pek nazik idi.''

Genç erkân-ı harp yüzbaşısı İsmet Bey için de en önemli mesele, bölük subaylığı yapmak, kültür ve insan vasıfları bakımından itibar temin etmekti. Onun gayretleri ile bütün topçu fırkasında yeni bir talim terbiye anlayışı yayıldı. Genç subayların ısrarı ile bütün topçu fırkasına İsmet Bey'i tabiye öğretmeni seçtiler. Konferanslar verir, meseleler hallettirirdi. İsmet Bey 1907'de artık genç, tecrübesiz ve kıskanılan bir erkân-ı harp yüzbaşısı değil, arkadaşlarının bütün işlerini ve dertlerini bilen, ilerlemelerine yardım eden, faydalı bir kimsedir.

''Gece gündüz kışlada kaldığımızdan ordu dışındaki sivil hayat ile temasımız pek azdı. Bununla beraber genç memurlarla, mülkiye mektebi mezunları ile, her meslekte ve her yaşta vatanseverlerle nadir de olsa buluşurduk. Umumî çöküntünün ıstırabı 'sârî ve müstevli' bir hâlde idi. Genç mülkiyeliler bizimle aynı kaygıları paylaşıyorlardı. 1907 nihayetine doğru memleket endişesi yeni bir istikamette belirmeğe başlamıştı: Bu istikamet, kurtuluş ihtiyacı idi. Çare de Kanun-ı Esasi'nin tatbik edilmesi idi. Bunlar, gizli gizli, fakat her yerde, her toplantıda konuşuluyordu. Bu sırada üçüncü ordu bölgesinde yabancı müfettişlerle beraber Hüseyin Hilmi Paşa hususî bir idare kurmuştu. Makedonya'da ve bütün Batı Rumeli'de Bulgar, Yunan ve Sırp çeteleri, orduyu geceli gündüzlü daimî bir jandarma takip vazifesi ile uğraştırıyordu. Memleketin bu kısmında aynı dertler ve ıstıraplar, süratle, bir siyasî toplanış ve toparlanış niteliğini alıyordu. Nihayet aynı ihtiyacı Edirne'de de duyduk.''

***

Mustafa Kemal Şam'a 5 Şubat 1905'te tayin edilmişti. Hemen gitmeli idi. Deniz yolu ile Beyrut'a varınca arkadaşları ile buluştu. Beyrut, İstanbul gibi, İzmir ve Selânik gibi, Hristiyan ve yabancılı olduğu için yaşanabilecek dört Osmanlı şehrinden biri idi. Tanzimat'tan beri Hristiyanlar şeriatçı idare baskısından kurtulduklarından tam batıkâri ömür sürüyorlardı.

Şam'da otuzuncu süvari alayına verilen Mustafa Kemal görevinde ve hizmetlerinde rahattı. Daima güzel giyindiği üniforması içinde gururlu ve şerefli idi. Askerine örnek bir eğitim veriyordu. Ancak Şam taassubun hükmü altındaki bütün Şark şehirleri gibi, bir hayat zindanıdır. İnsan işinden çıkınca, birkaç kişi ile buluşup içmekten başka bir şey yapamaz. Mustafa Kemal de askerliğini kıtasında bırakıp evine doğru yola çıkınca, akşam ezanı ile beraber sönen, tünenmiş kümesler hüznü bağlayan şehir, ışıksız, sessiz, gurbetin bütün acılarını duyuran bir hapise dönmüştür. Bu ölü toplumu dürtmek, sarsmak, parçalamak, evleri boşaltmak, sokakları şarkılar, gülüşler ve şenlikler içine boğmak ister. Kalebent toplumun zindanından omuzları üstüne çöken baskıdan silinmek ister.

Bir akşam yine evine dönüyordu. Bir sokaktan geçerken kulağına mızıka sesi geldi. Ses gelen tarafa doğru yürüdü. Bu, pencereleri kâğıtla kapanmış bir kahve idi. Kapısını hafifçe araladı. Hicaz demiryolunda çalışan İtalyan işçileri, karıları ve kızları ile mandolin çalıyorlar, türkü söylüyorlar, şarap içiyorlar ve oynuyorlardı. Hepsi işçi kılığında idiler. Derin bir iç çekişi ile baktı. Hayat, bu kâğıtla örtülü pencerelerin arkasında, lâmba isi ve tütün dumanı arasından güç seçilen bu insanların neşesinde idi. Hemen girip içlerine katılacaktı ama, bir esvabına bir kalabalığa baktı, yapamadı, ertesi günü bir işçi esvabı satın alarak ara sıra bu kahveye gelmeyi, onların eğlence ve şarkılarından canlanmayı âdet etti.

Mustafa Kemal'e göre de her şey hürriyete kavuşmaya bağlı idi. Askerlik görevini yapmakla beraber bir yandan da siyasî çalışmalara ve telkinlere başlamıştır.

Bir gün üç subay Hamidiye çarşısına gitmişlerdi. İçine ancak iki üç kişi sığabilecek bir dükkânın önüne geldiler. Üç subaydan biri Mustafa Kemal, biri de Havran hareketlerini idare eden komutan... Mustafa Kemal arkadaşının ayağında çizme pantolonu, fakat altında çizme değil de adî pabuç görür. Kıyafet, düzen ve temizliğinde pek titizdir. Bunun sebebini sorar. Arkadaşı:

- Başka pantolonum kalmadı, der.

Bu, çalmıyan subaydır.

Dükkânın içinden nalınlı bir adam, kendilerini kepengin önüne koyduğu iskemlelerde biraz oturmağa davet etti. Türkçe konuşuyordu. Mustafa Kemal merak edip dükkâna girince masanın üstünde Fransızca sosyoloji, felsefe ve tıp kitapları görür. Biraz sonra anlaşılır ki tüccar tıp okulunda hürriyetçilik telkinleri yaptığı için Şam'a sürülmüştür.

Bir gece Mustafa Kemal üç arkadaşı ile bu tüccarın (Cumhuriyet Millet Meclislerinde uzun müddet bulunan Çorum Milletvekili Mustafa Cantekin) evine giderler. Şam'ın çıkmaz karanlık bir sokağı. Tüccar konuşma arasında:

- İhtilâl yapmalı... İnkılâp yapmalı... diyordu.

Biraz sonra daha da açılmış: ''Ben tıbbiyenin son sınıfında bu ülkü peşinde olduğum için hapiste yattım, buraya sürüldüm. Çok değerli arkadaşlarımız vardır. İnkılâp yapmalıyız.''

Hepsi inkılâp uğruna ölmekten söz ederken Mustafa Kemal:

- Mesele ölmekte değil, ölmeden idealimizi gerçekleştirmektedir, diyordu.

Cemiyetin bir kolu Beyrut'ta açılmıştı. Arkadaşlar her gittikleri yerde cemiyetin gelişmesini sağlıyacaklardı. En fazla önem verdiği Makedonya idi.

***

Şam Mustafa Kemal'in askerlik hayatı üzerinde de etkili olmuştur. Görevi süvari alayında eğitimle uğraşmaktı. Komutan ''alaylı'' denen, okul görmemiş subaylıktan yetişme idi. Mesleğine pek düşkün olduğu için Mustafa Kemal kendini iyice görevine verdi. Kıtasının eğitiminde kazandığı başarı ile Şam'da bulunan küçük büyük rütbeli askerler arasında tanındı.

Havran, Suriye vilâyetinin bir sancağı idi. Bu sancaktaki Dürzîler sık sık devlete karşı ayaklanırlardı. Yüzbaşı Mustafa Kemal de arkadaşları ile birlikte bastırma hareketlerine katılarak ilk ''ateş vaftizini'' geçirmiş olacaktı. Onun için amaç ''çalışmak'', ''başarmak''tı. Hâlbuki bu ayaklanmalar birtakım kimseler için soygun fırsatı sayılıyordu. Yüzbaşı Mustafa Kemal anlamıştı ki Havran'da sık sık mesele çıkmasını istiyenler ve hazırlıyanlar bu vurgunculardır. Bir gün oraya gene kuvvet gönderileceğini haber aldı. İki odalı basit bir evde oturan Mustafa Kemal'e arkadaşı gelerek:

- Haberin var mı? Gitmek üzere... demişti.

- Kim, nereye?

- Bizim staj yaptığımız alay Havran'a...

Yüzbaşı Mustafa Kemal atına bindi, önce staj yaptığı 30 uncu süvari alayı komutanının yanına gitti:

- Alayım emir aldığı için Havran'a gidecekmiş. Bu alayda ben bir bölük komutanıyım. Ben de beraber gitmeli değil miyim? diye sordu.

- Siz staj yapıyorsunuz. Bölüğünüzün asıl komutanı başkasıdır. Hem siz kurmaysınız. Böyle işlere gelemezsiniz. Onun için rahat kalırsınız, diye düşündüm. Maaşınızı gene alacaksınız.

Mustafa Kemal ordu müşürüne (1) giderek alay komutanını şikâyet etmek istedi. Müşür bir subayın kendine kadar gelişindeki küstahlığa şaşarak yanına bile uğratmadı.

Mustafa Kemal:

- Ben giderim, dedi.

Ve alayına katılmıya gitti.

Kıtalar o akşam Şemskin'de çadırlı ordugâha son neferine kadar yerleşti. Yalnız Mustafa Kemal ve yanına aldığı stajyer arkadaşı açıkta kaldılar, nihayet bir nefer çadırında yer bulabildiler. Havran'da görev yapacak olanlardan tecrübeli bir subay kendisine dedi ki:

- Görüyorsunuz, size komutanlık vermiyecekler. Bunun sebebi vardır. Ben özel bir görevle geldim. Eğer kimseye söylemiyeceğinize dair namus sözü verirseniz, bizimle beraber olursunuz.

Mustafa Kemal hiç olmazsa neler olup bittiğini anlamak için adama söz verir. Hemen ertesi günü anlıyor ki Havran birtakım bölgelere ayrılarak her bölgeye bir kuvvet sokulmuştur ve bu kuvvetin yapacağı halkı soymaktır.

Havran halkı bir veya iki gümüş mecidiye, bir veya birkaç altın lira vererek kendilerini kurtarabiliyorlardı. O vakit orda bulunan subaylar ikiye ayrıldılar: Soymak için birleşenler! Mustafa Kemal ikincilerin başında idi.

Mustafa Kemal Çerkezlerin oturduğu Kunaytıra'nın yanındaki ordugâhta idi. Bir gün şu haber geldi: Asiler ordugâhı basacaklar ve herkesi öldürecekler. Doğru mu idi, yoksa ora halkını soymak için bahane mi idi? Mustafa Kemal hemen karar verdi. Yanına bir arkadaşı ile bir de emir neferi alarak, batıya doğru yola çıktı. Bir ara bir tepeye geldiler. Atlardan indiler. Mustafa Kemal tepenin üstünden durumu gözden geçirdi. Gece vakti baskın yapabilecek bir topluluk gördü. Tam o sırada karşıdakiler de Mustafa Kemal'i seçerek atlı kuvvetleri ile hücuma geçtiler. Mustafa Kemal soğukkanlılığını bozmıyarak arkadaşına:

- Atına bin, arkamdan gel, dedi.

Hücum edenleri şaşırtıcı zikzaklar yaparak dört nala ordugâha döndüler.

Mustafa Kemal düşmanın durumu ne olduğunu anlattı. Artık onun sözünü dinliyorlardı. Söylediklerine göre tedbir aldılar. Baskın olmadı.

Bir gün Kunaytıra doğusunda bir köye gitti. Çerkezler onu ve yanındakileri soygunculardan sanarak iyi karşılamadılar. Bir müddet sonra anladılar ki bunlar dertlerini dinlemeye, kendilerine iyilik etmeğe gelmişler. Hemen açıldılar. Köy ileri gelenlerinden biri dedi ki:

- Siz ne derseniz yaparız. Fakat bizi ezen devletin istediğini yapmayız.

Bir gün de bu köye hücum eden bir kolağası ile kuvvetlerini köylüler kuşatmışlar, öldürmek üzere idiler. Mustafa Kemal biraz arkada idi. Tam vaktinde yetişti. Köylüler etrafını alıp kolağasını ona bağışladılar.

Kıta başındakiler yine hayli para vurmuşlardı. Ona da bir pay vermek istiyorlardı. Onun için ise ya şerefle gelecek zamanlara doğru gitmek, yahut o yaşta lekelenmek vardı. Menfaat karşısında küçülenlerden, büyük yetişmez. Doyum payı alıp almamaktan kararsız bir arkadaşına sordu:

- Bugünün adamı mı olmak istiyorsun, yoksa yarının mı?

- Elbette yarının.

- Öyle ise elbette pay alamazsın.

Gene bir gün kendiliğinden yatışan bir olay üzerine zafer havadisi uydurmak istiyen jandarma komutanına:

- Fakat onları biz püskürtmedik, kendileri gittiler, demesi üzerine jandarma komutanı:

- Sen henüz cahilsin. Padişahımızı anlamamışsın, dedi.

- Ben cahil olabilirim ama, padişahımız cahil olmamalıdır, sizlerin de ne olduklarınızı bilmelidir, demişti.

***

Şam'da dilediği ortamı bulabilmesine imkân yoktu. Bir çaresini bulup Selânik'e gitmeli idi. Şam'da süvari stajını bitirmiş, Yafa'da piyade stajına gidecekti. Ortada kumandanın oğlu arkadaşı olduğu için, onun yardımı ile bir izin tezkeresi kopardı. Ancak bu tezkere ile İzmir'den öteye geçilemezdi. Fakat O Selânik'e gitmekte kararlı idi. Orada görevli arkadaşlarına birer mektup da yazmıştı. Biri merkez komutanı yardımcısı, biri de topçu müfettişinin tanıdığı idi.

Mustafa Kemal Yafa'dan gizlice Mısır'a gitti ve orada pek az kalarak vapurla Pire'ye geldi. Selânik'e giden Yunan bandıralı bir başka vapura bindi. Bir arkadaşı kendisini karşılamaya geldi. Gümrük ve polis kordonundan kolaylıkla geçtiler. Doğru evine gitti. Anası ansızın oğlunu görünce şaşakaldı. İyi düşünceli bir hanımdı:

- Ne cesaretle buraya geldin? Hem nasıl geldin? Padişahımızın emrine karşı koymuş olmaz mısın? diye merakla sordu.

- Üzülme anne, benim buraya gelmem lâzımdı. Onun için geldim. Padişahımızın ne olduğunu da pek şimdi değil ama, yakında görürsün.

Birkaç gün evde saklandı, gizlice topçu müfettişi Şükrü Paşa'nın evine gitti, biraz güçlükle karşısına çıktı, durumu anlattı. Ona Şam'dan mektup da yazmıştı:

- Ben bir şey yapamam. Ancak senin yaptıklarına ses çıkarmam, senden yalnız bir ricam var: Beni yakma!

O gece sabaha kadar uyuyamadı. Sabaha karşı kararını verdi.

Kendisine Manastır idadisine gitmeyi öğüt veren Subay Hasan Bey şimdi kurmay albaydı. Üniformasını giyip onu görmek üzere 3 üncü ordu merkezine giderek orada yakından tanıdığı bu kurmay albayın gelmesini bekledi. Geldiğini görünce önüne geçerek:

- Beni tanımadınız mı? diye sordu.

- Tanıyamadım çocuğum.

Mustafa Kemal kendini tanıttı:

- Ben Selânik rüştiyesinde iken mümeyyizliğe gelmiştiniz. İstanbul'a gidecekken beni Manastır idadisine gönderdiniz.

Albay hatırasını topladı ve tanıdı.

Daireye girdiler. Mustafa her şeyi olduğu gibi anlattı. Albay:

- Sen her şeyi yıkıp buraya gelmişsin. Ben ne yapabilirim, senin için? dedi.

- Ben milletime daha fazla faydalı olabilmek için her şeyi göze aldım. Bana yardım etmezseniz hayatım da mesleğim de tehlikeye girer, dedi.

Hasan Bey, Mustafa Kemal'e yardım elini uzattı. Memlekette devrim olmasını istiyen, bu uğurda çalışanları destekliyen bir vatanseverdi. Selânik'te dört ''tebdili hava'' raporu almıştır. ''Vatan ve Hürriyet'' cemiyetini o günlerde kurdu. Bu kuruluş toplantısında bulunan arkadaşlarından biri diyor ki: ''Görüşmeyi Mustafa Kemal açtı. Memleketin umumî durumunu, Rumeli'nin içinde bulunduğu şartları, saray idaresini anlattı. 'Hürriyet olmıyan yerde ölüm ve batmak vardır, tarih biz çocuklarından görev beklemektedir. Despotlukla savaşacağız, buraya da onun için geldim, sizden de fedakârlık bekliyorum,' dedi."

Sonra masaya konan tabancayı birer birer öperek onun üzerine yemin ettiler.

Bu sırada İstanbul'dan Şam'da beşinci orduya bir emir geldi. Mustafa Kemal'in nerede olduğu soruluyordu. Komutanın oğlu Yafa'daki arkadaşlarına mektup yolladı, Yafa'da olduğunu bildireceklerdi. Tutulması için Selânik'e de emir verilmişti. 3 üncü ordu sağlık bürosu raporu tanımak istemiyordu. Raporu veren de, ben hangi ordudan olduğunu bilmiyorum, diyordu.

Yafa'dan İstanbul'a giden habere göre Mustafa Kemal Mısır sınırında Bi'russuba'da kıtasının başında idi. Soruşturma için giden subay da aynı bilgiyi verdi. Mustafa Kemal gene gizlice 15 Temmuz 1906'da Yafa'ya döndü ve her şey unutuldu.

***

Artık Selânik'te İttihat - ve - Terakki Cemiyeti de kurulmuştu. İçinde Talât (sonradan parti lideri, İçişleri Bakanı ve Başbakan), Mithat Şükrü (sonradan milletvekili ve parti umum kâtibi) vardı. Talât Edirne postahanesinde memur iken Selânik'e sürülmüştü.

Mustafa Kemal'in ''Vatan ve Hürriyet'' cemiyetindeki arkadaşları da İttihat - ve - Terakki Cemiyetine geçmekte idiler. Toplantılarda askerlerden Enver (sonradan Harbiye Nazırı ve Birinci Dünya Savaşında başkomutan) ilk hazır bulunanlardandı. Cemiyetin Paris'teki merkezi ile Selânik'tekiler arasında anlaşmazlıklar vardı. Paris'te yetkili bir temsilci bekleniyordu.

Herkes bir asker ayaklanması ile Kanun-ı Esasi'yi yürürlüğe koydurmak davasında oydaştı:

- Pekiy ya sonra?

Bu soru üzerine duran bile yoktu.

- Sonrası kolay, der, geçerlerdi.

Hareket lidersizdi. Osmanlı İmparatorluğunun içinde bulunduğu şartlara göre, saray idaresi yıkıldıktan sonra, neler yapılacağı üzerine program değil, görüşme bile yoktu.

Mustafa Kemal Şam'da staja gitmezden önce Beyrut'taki toplantılarda bile arkadaşları ile konuşmasında:

- Asıl mesele yıkılmak üzere bulunan imparatorluktan bir Türk devleti çıkmaktır, diyordu.

Stajını tamamladıktan sonra 25 Haziran 1907'de kolağası rütbesine yükselip 5 inci ordu kurmay dairesinde çalışan Mustafa Kemal 27 Eylül 1907'de üçüncü orduya tayin edilmiştir. Hemen harekete geçerek Selânik'te kalması için arkadaşlarından çalışmalarını istedi. Ordu merkezi Manastır'da idi. Kendisini oraya yollamak istediler. Selânik'te daha yüksek makam olmak üzere ''müşürlük'' ve onun Kurmay Heyeti vardı. Mustafa Kemal ordu müşürünü gördü ve o günlerde bir ''örnek alay''ı teftiş edenler arasında bulundu. Kendisinin müşürlük Kurmay Heyetinde değerli bir subay olacağını anlıyarak Selânik'te alıkoydular. Ayrıca Selânik - Üsküp demiryolu müfettişliğini verdiler ki devrime yakın zamanlarda Üsküp ve Selânik gibi en hareketli merkezler arasında gidip gelmek çok işine yaramıştır.

''Vatan ve Hürriyet'' İttihat - ve - Terakki ile kaynaşarak 27 Eylül 1907'de, iki cemiyet birleşmişti. Mustafa Kemal bir şeyden kaygılı idi. Meşrutiyet rejimi kurulduktan sonra ne yapılacaktı? Ona göre gizli cemiyet ve siyasî parti haline gelmeli ve iktidarı ele almalı idi. Şimdiden hazırlıklı ve programlı olmalı idi. Olmazsa ikinci meşrutiyet de, ona göre, birincisi gibi iflâs edecekti.

Mustafa Kemal acı ve sert tenkitçi olduğu kadar açık konuşucu idi. Daha o zaman, 1907'de arkadaşlarına şu fikrini söylemekten çekinmemiştir: Köhneleşen ve hayatlılığını kaybeden Osmanlı İmparatorluğu gövdesi üzerine devlet oturtulamaz. Ancak Türk çoğunluğu toprağı üzerine oturtulabilir. Büyük devletlere bir likidasyon yaptırmaktansa, ihtilâl idaresi bunu kendi yapmalıdır. Meşrutiyet hürriyetleri gerçekleşince bütün milliyet davaları ortaya çıkacaktı. Avrupa Türkiyesinde Bulgaristan, Sırbistan, Yunanistan, Karadağ ve Selânik'e inmek istiyen Avusturya - Macaristan imparatorluğu ile çevrilmiştik. Sırp, Yunan ve Bulgar azınlıkları bizim topraklarda idi. Hepsi birer parça kopararak anavatan saydıkları topraklara katılmak istiyeceklerdi. Tek devlete bağlı olanlar Türklerdi. Onlar da yoksul ve zayıf idiler. Araplara da ayrılma fikri aşılanmıştı. İmparatorluğun paylaşılmasına çoktan karar verilmişti. Yalnız biz Türkler ezilecektik. İmparatorluğun yıkıntıları altında biz kalacaktık. Hristiyanlar ayrılacaklar, Türkler ve Araplar ayrı ayrı devletlerin sömürgeleri olacaklardı. Millî bir sınırlanma gerekti. Avrupa yakasında Batı ve Doğu Trakya bizde kalmalı idi. Edirne vilâyetinin kuzey sınırları genişlemeli, Arnavutluk bağımsız olmalı, Avusturya - Macaristan, Sırbistan, Bulgaristan ve Yunanistan İstanbul'da bir konferansa çağrılmalı idi. Dava milliyet prensiplerine göre çözülmeli, Anadolu kıyılarına yakın adalar bizim olmalı, yabancılara kalan Avrupa Türkiyesi toprakları ile bize kalanlar arasında nüfus değişimi yapılmalı, Anadolu güneyinde ise Hatay, Halep ve Musul bizde kalmak üzere gerisi Araplara bırakılmalı idi.

İttihat - ve - Terakki ise tam bir kayıtsızlık içindedir. İleriyi gören yok. Hiç kimse toprak fedakârlığı istemez. Mustafa Kemal gibi düşünmek ''vatan hainliği''dir.

Mustafa Kemal artık İttihat - ve - Terakki toplantılarına katılmaktadır. Akşamları sonradan Hürriyet adı konan meydandaki gazinolarda arkadaşları ile içer ve konuşur. Başlıca tartışma konusu ''meşrutiyet sonrası''dır. Genç subayların çoğu da bu gazinolara geldiği için Mustafa Kemal büyük bir çaba içindedir. Gittikleri belli başlı gazinoların adları Olimpos Palas, Kristal ve Yonyo'dur.

Bir gün İttihat - ve - Terakki'nin bir gizli toplantısında fikirlerini açıkça ortaya koymak fırsatını buldu. Merkez çoğunluğu onun bu tenkitlerini bir ayrılık gibi sayarak kendisini toplantılara artık pek çağırmaz olmuşlardır. Mustafa Kemal'i ''umumî rehber''lik görevi ile Üsküp merkezine verdiler. İçlerinden Mustafa Kemal'in pek ileri gittiğini söyliyenler ve bunu ona işittirenler olmuştu.

Ordudan, sarayı zorlayıcı hareketlerde kullanmak için birkaç kişi seçmek lâzımdı. Bunlar ilerde hürriyet kahramanlığı şöhreti kazanacaklardı. En çok işlerine gelen Enver'di. İdealist, cesaretli, toy ve kibirli bir subaydı. Mustafa Kemal durumu kavramıştı.

Bir akşam Olimpos'ta toplanmışlardı. Aralarında Fethi (Okyar) ve Ali Fuad (Cebesoy) da vardır. Konu döndü dolaştı, İran olaylarına geldi. İran'da hürriyet savaşına atılanlar büyük başarı kazanmışlar, Muzafferiddin Şah parlâmentoyu açmak zorunda kalmıştı. Venizelos da Girit'te adayı Yunanistan'a katmak için savaşta idi.

Ali Fethi:

- Bizde neden böyle adamlar çıkmaz? diye öfkeli bir çıkış yaptı. Masada bir susma. Mustafa Kemal derin bir düşünceye dalmıştı. Biri neden sonra ona döndü:

- Ben senin ne düşündüğünü biliyorum: Neden ben çıkmayayım, diyorsun.

Mustafa Kemal birden atıldı:

- Evet böyle düşünüyorum. Neden bir Mustafa Kemal çıkmamalı?

Pek de ciddî idi. Yüksek sesle söylemişti. Biraz sonra, belki de çekinerek, masada bulunanlardan çoğu ayrılıp gittiler.

- Evet neden bir Ali Fethi, bir Mustafa Kemal çıkmaz?

Fethi:

- Biraz da Yonyo'ya gidelim, dedi.

Maksadı bahsi değiştirmekti. Konu orada da aynı... Fethi:

- Çok iyi söylüyorsun ama, bir parça da eğlenerek... Politikayı bıraksak... diyordu.

Mustafa Kemal durmadan konuşmak istiyordu:

- Hem ihtilâlden söz ederiz, hem İstanbul baskısı altında korkuyoruz. Sonra da İran'daki, Girit'teki hareketlere imreniyoruz. Ben baş olabilirim, diye biri ortaya çıkınca herkes susuyor. Yok öyle şey. Hemen toplanmalı, karar vermeliyiz.

Hikâyenin altını Cebesoy'dan dinlemiştim: Fethi, Yonyo'dan bir kadınlı danslı bir yere gitmeği teklif eder. Üçü de gitmişler. Fethi zevkine dalmıştır. Mustafa Kemal, Ali Fuad'ı gene bırakmaz:

- Niçin çıkmamalı?

Bu millet Yunanlılardan da mı cansızdır, İranlılardan da mı düşüktür? Giderek sabahlamışlardır. Ortalık ağarmak üzere. Erkenden görevleri başında bulunacaklar.

Fethi kendi evine döner. Ali Fuad'ın evi uzakçadır. Mustafa Kemal:

- Sen bize gel. Anam bir şeyler hazırlamıştır. Kahvaltı eder, yıkanıp tıraş olur, daireye gideriz, der.

Anası pek sevdiği oğlunu bekliyerek sanki hiç uyumamıştır. Vurulur vurulmaz kapıyı açar:

- Bu kadar geç kaldığına göre iyi eğlenmişsinizdir... Oh... Oh... Ne iyi ettiniz, der.

Ali Fuad:

- Aman teyze sormayın. Fethi Bey'le beraberdik.

- Fethi ile mi? Akıllı çocuktur o...

- Oğlun birahanede bir bahis tutturdu, bir türlü arkası gelmez, Fethi haydi gidelim de eğlenelim, dedi.

- Ya... Fethi öyledir, akıllıdır.

- Gittik ama, oğlunun bahsinden kurtulursan kurtul, gene konuştuk, durduk.

- Fethi ne yaptı?

- O eğlenecek bir şey buldu...

- Dedim ya... Akıllıdır Fethi...

Daima sofrasının başı idi. Kendine alabildiğine güvendiği ve büyük sergüzeştler için bir ruh hazırlığı içinde bulunduğu görülür hâlde idi. Bir akşam sofrasındaki arkadaşlarına makam dağıtırken Nuri'ye (Conker):

- Seni de başvekil yapacağım, der.

- O birader, beni başvekil yapmak için sen ne olacaksın?

- Bir adamı başvekil yapabilecek adam!

Bu fıkrayı cumhurbaşkanlığı devrinde Nuri Conker bir iki defa anlatmıştı.

Mustafa Kemal için içki, kadın, buluşma, eğlence, hepsi kafasından gönlünden bir türlü kopup ayrılmıyan büyük kaygının ve bir şey yapmak, bir şey yapabilecek otoriteyi avucu içine almak hırsının gölgesi altında idi.

Onu dinlemiyecekler ve lider de yapmıyacaklardı.

1908 - 1914

Meşrutiyet

Hürriyet için ayaklanma artık önlenemiyecek olgunlukta idi. Mustafa Kemal'in kaygısı ondan sonrası içindi. Hâlâ bir kuvvetli teşkilât ve bir program ve ihtilâli temsil edecek bir lider de yoktu. Serez'deki bir hürriyetçiyi İstanbul'a haber vermişlerdi. Soruşturma yapmak üzere yollanan Yarbay Nazım, Enver'in eniştesi idi. Öldürmeye karar verdiler. İlk vurulan odur. 7 Temmuz 1908'de dağa çıkan Niyazi ve arkadaşlarını yakalamak için İstanbul'dan gelen Şemsi Paşa Manastır telgrafhanesinden çıktığı sırada Teğmen Atıf tarafından öldürülmüştür. Kavaklı Fevzi (Çakmak) da Şemsi Paşa ile birlikte idi. Tuhaftır ki aynı Fevzi, paşa olarak, saray hesabına Mustafa Kemal'i tutup İstanbul'a götürmek için Kuvay-ı Milliye'nin ilk zamanlarında Anadolu'ya gelecek ve General Kâzım Karabekir'in yardımını istiyecektir.

Niyazi'den sonra Kolağası Eyüp Sabri, Yüzbaşı Bekir ve daha bazı subaylar birlikleri ile ayaklanmıya katılmışlardı. En sonra dağa çıkan Enver'dir. Fakat ilk hürriyet türkülerinde de yalnız Niyazi ve Enver'in, ara sıra da Fethi'nin adı geçer. Bilinen şartlar içinde en sonu Kanun-ı Esasi yeniden yürürlüğe konmuş, meşrutiyet ilân edilmiştir.

Meşrutiyet ilân olunduktan sonra Mustafa Kemal'in bütün korkuları çıktı. İttihat - ve - Terakki orduya dayanan bir gizli komite niteliğinde kalıp, devlet idaresini Sait ve Kâmil paşalar gibi eski Osmanlı ihtiyarlarına bıraktı. Sanki seçimler olup, Millet Meclisi toplanınca her şey hemen yoluna girecekti. Aslında ise Adriyatik kıyılarından Fars Körfezi'ne doğru bütün imparatorluğun şeriatçı cahil Müslüman halkı halifeye bağlı idi. Uyanık Hristiyan azınlıkların da imparatorluğu parçalıyarak kendilerinin saydıkları bölgelerle ana vatanlarına katılmaktan başka düşündükleri yoktu. İttihatçılar fedayileri İstanbul'da ilk muhalifleri, polis korurluğu altında, öldürme yolunu tutmuşlardı. Mustafa Kemal'in düşündüğünün tam aksine, ihtilâlciler halkı kazanmak için, çoktan kaybettiğimiz Girit'i Yunanistan'a vermemek, Bosna-Hersek'i Avusturya-Macaristan İmparatorluğundan geri almak, Bulgaristan'ın bağımsızlığını tanımamak gibi bir irredantizm edebiyatı tutturmuşlardı. Ben okulda iken sokak gösterilerinde Budin (Budapeşte) türküleri bile okuduğumuzu hatırlarım. Hürriyet türkülerinden birinin mısraı şu idi: ''Alalım düşmandan eski yerleri!''

Ordu politika batağı içinde idi. Teğmen yarbaya selâm vermez olmuştu. Talât (sonradan Sadrazam Talât Paşa...):

- Vallahi ben de şaştım, kaldım, diyordu.

Mustafa Kemal:

- Orduyu hemen politikadan çekmelidir. Bu yapılmazsa ordu bir kuvvet olmaktan çıkar, diye direniyordu.

Mustafa Kemal'in tenkitleri sertti. Enver bir gün Yüzbaşı Hafız Hakkı'ya (sonradan Genelkurmay Başkanı ve Şark cephesinde Ruslarla dövüşürken ölen ordu komutanı):

- Mustafa Kemal fazla ileri gidiyor. Buna bir çare bulalım, demişti.

Bir gece gene Hürriyet meydanındaki gazinolardan birinde tenkitlerde bulunurken, İttihatçı subaylardan biri:

- Hürriyet mademki bizim eserimizdir, onu korumak da bize düşer, dedi.

Bir başkası:

- Ne Sultan Hamid'e, ne vezirlerine güvenilmez, biz muhafız kalmayız, diye aynı fikire katıldı.

Mustafa Kemal politika içine giren bir ordunun savaş gücünü kaybedeceğini misaller vererek anlatıyordu. Fethi susuyordu:

- Mustafa Kemal Bey, belki pek doğru söylüyorsunuz. Fakat hürriyeti kaldırmak istiyenlere karşı ne yaparsınız?

- Cepheye gider gibi üzerlerine yürürüm.

Yonyo'ya gittiler, gazino subaylarla dolu idi. Fethi, Mustafa Kemal'e şimdilik sert tenkitlerden vazgeçmesini tavsiye etti:

- Arkadaşlar iyi karşılamıyor, dedi.

Mustafa Kemal:

- Bunu senden beklemiyordum.

Ve sonra:

- Memleket meçhul bir akıbete doğru sürüklenmektedir, dedi.

İstanbul'da Meclis açılmıştır. Enver, Fethi ve kalburüstü subaylar ataşemiliterlik almışlardır. Mustafa Kemal'i Selânik'ten uzaklaştırmak lâzım. Enver, bu fikrini Talât'a da söylemiştir.

1908 sonlarında umumî merkez kendisine, ayaklanmalar olduğu için, Trablus-Garp'a gitmek görevini verir. Mustafa Kemal, bu ayaklanma bölgesine gidecek. Geniş ölçüde yetkisi var. Başkana sebebini sorar, sana güvencimiz, cevabını verir. Bir vapura atlayıp gider. Ayaklanan derebeyleri Mustafa Kemal'i ilk gemi ile geri göndermek kararını vermişler. Çabukça harekete geçer, kargaşalığı bastırır, devlet otoritesini yerleştirir. Bu ayaklananlar meşrutiyetten sonra yalnız kazançlarını kaybetmek korkusuna düşen şeyhler ve nüfuzlu kimselerdi.

Mustafa Kemal 1909 Ocağında Selânik'e döner. Doğru cemiyete giderek toplantı halindeki üyelerin yüzlerine bakıp:

- İşte geldim, der.

Bazıları utançtan başlarını eğerler.

***

31 Mart 1909'da İstanbul'da bir şeriatçılık ayaklanması olmuştur. Kara ve deniz askerleri, subaylarını kovarak ve bazılarını öldürerek medrese hocalarını da saflarına katarak başkenti nüfuzları altına geçirdiler. Ön ayak olanlar Selânik'ten getirilme avcı taburu çavuş ve erleri idi.

- Mektepli subay istemiyoruz, diyorlardı. Süngüleri ile Meclis'e girip:

- Şeriat kanunları çıkaracaksınız, diye bağırıyorlardı. İttihatçı Meclis Başkanı Ahmet Rıza Bey'e benzeterek Adliye Nazırını, ''Tanin''in İttihatçı başyazarı ve İstanbul Milletvekili Hüseyin Cahid'e (Yalçın) benzeterek Layikiyya milletvekilini öldürdüler. Hepsi mukaddes halife Sultan Hamid'e bağlı idi. Türk ve Müslüman halk yığınlarının çoğunluğu baştan beri halifeci ve padişahçı idi. Ayaklanma Anadolu'ya hemen bulaştı. Her tarafa yayılmak yolunda idi.

Ayaklanmayı bastırmak üzere Selânik'ten İstanbul'a yürüyen birliklere ''Hareket Ordusu'' adını veren Mustafa Kemal'dir. Hüsnü Paşa komutasındaki bu birliklere Edirne'den Şevket Turgut Paşa komutasındaki birlikler de katılmıştı. Kendisi der ki: ''İstanbul halkına bir bildiri yazmak lâzım geldi. Bunu ben yazdım. Sonra elçiler için ikinci bir bildiri yazdık. Bunun imzası üstüne ne konulmak doğru olacağını düşündük. Bazı arkadaşlar 'Hürriyet Ordusu' dediler. Hâlbuki bütün ordu hürriyet ordusu durumunda idi. 'Hürriyet ordusunun operasyon kuvvetleri' denmek teklifine karşı ben 'operasyon' kelimesini Türkçeye çevirmeyi uygun görerek 'Hareket Ordusu' deyimini kullandım.''

Enver ve arkadaşları Avrupa'dan koşup gelmişlerdi. Hareket Ordusu'nun başına da Mahmut Şevket Paşa geçerek, birkaç gün içinde Selânik'ten gelenler ve bunlar arasında Mustafa Kemal gölgede kalmıştır. Zafer gene İttihat - ve - Terakki'nin ve onun tuttuğu askerlerindi. Bilindiği üzere Yeşilköy'de toplanan Millî Meclis Şeyhülislâm'dan fetva alarak Sultan Hamid'i tahtından indirmiş ve onun yerine Sultan Reşad'ı halife ve padişah yapmıştır.

Mustafa Kemal Selânik'e döndü. Politika ile, gelecek parti kongresine kadar ilgisini keserek kendini askerliğe verdi. Tatbikatlara, manevralara katılmakta, askerî kulüpte konferanslar vermekte idi. Bu arada Türkiye hizmetinde bulunan Mareşal von der Golç garnizon tatbikatı yaptırmak üzere Selânik'e gelecektir. Büyük komutanlık kurmayında talim ve terbiye masası şefi olan Mustafa Kemal, mareşal gelmezden önce, Selânik çevresinde tatbikini uygun gördüğü bir meseleyi hazırlamaktadır. Paşalara bunu haber verince hepsi şaşırır: ''Golç buraya bizden ders almak için değil, bize ders vermek için geliyor,'' derler. Mustafa Kemal: ''Türk kurmay ve kumanda heyetinin, kendi vatanlarını nasıl savunmak lâzım geldiğini gösterebilmeleri elbette önemlidir. Biz de buraya yorgun gelecek olan mareşale fazla külfet de yüklememiş oluruz,'' cevabını verir.

Mareşal Selânik'te Splandit Palas'tadır. O günün gecesinde Mustafa Kemal'e mareşalin yanına gitmek üzere bir davet gelir, kendini karşılıyan kurmay başkanı Mustafa Kemal'e müjdeyi verir. Mareşal plânını çok beğenmiştir. Ancak bazı açıklamalarda bulunması için kendisini davet etmiştir.

Masa üstünde büyük bir harita var. Sonunda Mustafa Kemal plânının uygulanmasına karar verilmiştir.

Ertesi gün Vardar Nehri çevresinde tatbikat başlamış, Mustafa Kemal mareşalin yanında bulunmuş, toprağa yabancı olan mareşale yardım etmişti.

***

1909 İttihat - ve - Terakki kongresine Bingazi delegesi olarak katılmıştır. Cumhuriyet devrinin uzun müddet dış bakanı Tevfik Rüştü Aras hatıralarını anlatırken diyor ki: ''Selânik'te toplanan kongre olup bitenleri gözden geçirerek yeni bir çalışma yolu çizecekti. Toplantı Ramazan ayına rasladığından akşam yemeğinden hayli sonra buluşuyorduk. Kongreye ben umumî kâtip seçilmiştim. Başkanlık görevi için her toplantıda yeni bir üye seçilirdi. Kongreye katılanlardan üç kişi bir iki toplantıdan sonra herkesin dikkatini çekmişti. Biri sonradan İstanbul temsilcisi olan Kara Kemal, ikincisi Ziya Gökalp'tı. Fakat bütün kongrenin dikkatini devamlı olarak üstünde toplıyan Mustafa Kemal'dir. Cemiyet onu zaten tanıyordu. Ancak ortaya attığı tez kongrenin başlıca uğraşma konusu olmuştu. Merkezcilerden birtakımı ona karşı idi. Görüşmeler çok sert geçiyordu. Mustafa Kemal diyordu ki: 'Askerler cemiyet içinde kaldıkça ne partimiz, ne de ordumuz olacaktır. Subaylarının çoğu cemiyetten olan üçüncü ordu modern bir ordu sayılamaz. Orduya dayanan cemiyet de millet içinde kök salmamıştır. Cemiyet içinde kalmak istiyenleri ordudan çıkaralım. Bundan sonrası için de kanunî hükümler koyalım.' Çetin tartışmalardan sonra, ordu içindeki arkadaşlarımızın da ne düşündüklerini bilelim, dediler, kongreden bir heyet Edirne'de ikinci orduya gitti. Getirdiği bilgilere göre hepsi Mustafa Kemal'in düşüncesinde idi. Kongre büyük bir çoğunlukla Mustafa Kemal'in teklifini kabul etti.''

Mustafa Kemal'in kongredeki bu çalışmalarını içlerine sindiremiyen ve orduyu bırakmak istemiyen komite takımı onu öldürmeye karar verdi. İlk teklif fedayilerden Yakup Cemil ve Hüsrev Sami'ye yapılmıştır. İkisi de Mustafa Kemal'i sevdikleri için reddetmişler, Yakup Cemil üstelik Mustafa Kemal'e tedbirli olmasını söylemiştir. Ondan sonra aynı görevi Enver'in amcası Halil (sonradan ordu komutanı) ve Abdülkadir (sonradan Kuvay-ı Milliye devrinde Ankara valisi ve İzmir İstiklâl Mahkemesi kararı ile idam olunan) üstlerine almışlardır. Mustafa Kemal geceleri, parmağı silâhın tetiğinde, köşeleri açıktan dolaşarak, her an vuruşacakmış gibi evine giderdi. Bir gidişinde evin ileri köşesinde ikisinin de gölgesini görmüş ve hemen silâhına davranmıştı.

Aradan yirmi, yirmi beş yıl geçtikten sonra Halil Paşa'yı Cumhurbaşkanı Atatürk'ün sofrasında hanımı ile birlikte görmüştüm. Halil Paşa ilk meşrutiyet yıllarında, İttihatçıların fedayilerinden idi. İstanbul'da Şemsettin Paşa'yı o öldürmüştür. Hikâyeyi Kılıç Ali'den dinlemiştim. Kılıç Ali'nin asıl adı Asaf'tır. O vakitler ''kanun zabiti'' denen merkez komutanlığı subaylarındandı. Bir gün kendisine Şemsettin Paşa'yı gecenin geç bir saatinde, Divanyolu ve Cağaloğlu üstünden Bab-ı âli'ye doğru götürmesini söylemişler. Bu suikastlarda usul, her tarafı polis çemberi içine almak ve katili korkusuzca öldürmekte serbest bulundurmaktı. Emniyet Sandığı dairesinin bulunduğu sokakta, birdenbire Halil, Kılıç Ali ile paşanın karşısına çıkıyor. Bir tabanca kurşunu ile Şemsettin Paşa yere düşüyor. Sonraları Halil, Kılıç Ali'ye demiş ki:

- Vakayı şahitsiz bırakmak için seni de öldürmeli idim. Fakat gördüm ki genç bir subaysın, kıyamadım.

Sofrada konudan konuya söz Selânik olayına geldi. Artık yaşlanan ve bir geçimlik aramak için Ankara'ya gelen Halil Paşa, Atatürk'e de:

- Sizi sevdiğim ve sakındığım için o vazifeyi almıştım, demesine Atatürk pek kızdı ve çıkıştı idi. Çünkü elinden gelse öldüreceğine şüphe yoktu. Fakat ertesi gün kendisine bir idare meclisi üyeliği de verdirmiştir.

İttihatçıların ihtiyacı, bağlı ve kapalı kafalara, fakat kendine bağlı ve kendi duvarları içine kapalı insanlara idi. Mustafa Kemal ferman dinlemeyen biri idi.

Mustafa Kemal İttihatçılara göre artık içtiği için sarhoşun biri, durmadan arkadaşları ile olup bitenleri tenkit ettiği için fırsatçının biri, zevkine düşkün olduğu için belki de ahlâksızın biri, askerlikte değeri varsa da ne verilse doyurulması imkânı olmıyan ''haris''in biri idi.

Mustafa Kemal İtalya'nın Libya'ya saldırışı üzerine Afrika'da Türkiye toprakları için çarpışmıya gidinceye kadar ordu içinde çalıştı. Yenilenen teşkilâtta Selânik kolordusu Kurmay Heyetine küçük rütbede bir subay olarak girmiştir. Henüz kolağası idi. En çok uğraştığı ordu eğitimi idi.

Köprülü taraflarında Cumalı'da süvari alayları arasındaki tatbikat talimlerini denetlemek için giden ordu kurmay başkanı Ali Rıza Paşa'nın yanında idi. Yıllardan beri bir süvari tugayının toplandığı görülmemişti. Görülmiyen başka bir şey de ordu komutanlarının kurmay başkanları ile manevralarda bulunuşu idi. Mustafa Kemal gördüğü yanlışlar üzerine ağır tenkitler yaptı. Bir mektubunda diyordu ki: ''Cumalı manevralarında rütbem ve yetkim elverişli olmadığı hâlde aşırı yanlışlar karşısında dayanamadım. Paşayı subaylar yanında tenkit ettim. Hoş görmedi, ama gücenmedi de! Hareketim belki disipline aykırı idi. Fakat Almanya'da çalışan bu paşa da komutanlık sanatını edinmezse ötekiler ne yapacaklar? Tümen komutanlarının görevlerinden haberleri yok!''

Mustafa Kemal, Cumalı ordugâhını ''özlemekte olduğu askerlik hayatı''nın başlangıcı saymıştır. On günün hatırası olarak tuttuğu notları bastırıp ''Asker hediyesi asker olanlarca makbule geçer,'' diyerek silâh arkadaşlarına dağıtmıştır. Mustafa Kemal'in bundan başka ''Takımın Muharebe Talimi'', ''Bölüğün Muharebe Talimi'' adlı General Litzmon'dan çevirme iki eseri daha vardır. Biri 1909, biri 1910 tarihlidir.

Mustafa Kemal'in Cumalı'da ağır tenkit ettiği komutan Hasan Tahsin Paşa'dır. Bu adam Balkan Savaşında Selânik'i 60 bin askeri ile birlikte Yunanlılara teslim edecektir.

O tarihlerde kendisini yakından tanıyan Kılıçoğlu Hakkı, bana yazdığı mektubunda şöyle der: ''Toplantılarda en çok o konuşurdu. Biz dinlerdik. Eskiden 'mir-i kelam' dedikleri güzel söyleyicilerdendi. Ama neye yarar ki rütbesi kolağası idi. İttihatçılar onun yerine Enver'i tutmuşlardı. Çünkü Enver daha önce Makedonya'da bulunmuş, Bulgar çetecileri ile savaşmış, yararlık göstermiş ve adı çıkmıştı. Fakat büyük askerî birlikler yönetecek yeterlikte olmadığı Birinci Dünya Harbinde apaçık görülmüştür. İttihatçılar Enver yerine Mustafa Kemal'i tutsalardı işin rengi çok değişeceğini sanıyorum. Mustafa Kemal daha Suriye'de iken ben gizli gizli İttihat - ve - Terakki'ye girmiştim. Askerlerin bu gibi işlere karışmasına karşı idim, ama son kurtuluş çaresini de bunda görmüştüm. Kolağası Mustafa Kemal de İttihatçı oldu ise de Selânik'teki cemiyet kodamanları onu ne sevdiler, ne de çekebildiler. Çünük hepsinden yüksekti. Onu yükseltmek, kendilerini küçültmek ve silik duruma düşürmek olacaktı. Mustafa Kemal hepsini tenkit ederdi. Bir defa bir Rum tiyatrosunda yapılan cemiyet toplantısında söz aldı ve hepsini hiç etti. Ondan sonra Mustafa Kemal'in notunu verdiler. Onu öldürmek de istedikleri duyulmuştu. Mukadderat denen bir şey var mı, yok mu bilinmez. Fakat Mustafa Kemal'i yok etmek istiyenler, o hayatta iken memleket dışında birer birer öldürülmüşler, birtakımı da suikast yüzünden asılmışlardır. Mustafa Kemal'de dinmiyen bir yükselme hırsı vardı. Nereye kadar yükselecekti? Belki hükümdarlığa kadar! Mustafa Kemal'in askerî kabiliyetini Selânik'te kışın harita ve yazın da arazi üzerinde idare ettiği harp oyununda görmüştüm. Kolorduda çok değerli subaylar vardı. Komutan da Ferik Tahsin Paşa idi. Büyük genelkurmayın emrettiği bir harp oyununun idaresini hiçbiri üstüne alamadı. Mustafa Kemal, ben yaparım, dedi. Üstüne aldı ve büyük başarı ile yaptı. Başarısı ötekileri daha çok ürküttü. Oyunun ikisinde de bulundum. Yalnız askerlikteki yeterliğini değil, yüksek bünye dayanışını da gördüm. Akşamüstü karargâha geldiğimiz vakit birkaç kişi ile içki masası kurulur, gece yarısına kadar içilir, herkes yorgun ve bitik yatağına çekilip gider, Mustafa Kemal tek başına kalıp bir yandan içkisine devam eder, öbür yandan ertesi günü herkese vereceği görevleri hazırlayarak pek az uyur, en önce toplantı yerine gelir, hepimize görevlerimizi yazılı olarak verir ve hemen hareket başlardı. Hareket sonundaki tenkitleri ne kadar canlı idi. Bir kurmay albayı bir defa öylesine haşladı ki adamcağız eridi: 'Bileğinizde saat, belinizde harita çantanız ve pergeliniz vardır. Bunları kullanmak hatırınıza gelmedi mi? Yarın harp meydanında böyle mi hareket edeceksiniz? Yok olmuştur o birlik!' Arazi üzerindeki bu tatbikat bir ay sürdü. Serez'de başlayıp Cuma-i Bala'da bitti. Kolordu Kurmay Başkanı Yarbay Selâhattin bir puttu sanki! Ama Mustafa Kemal bir hayli daha kolağasılıkta kaldı.

''Güçlüklerden bıkıp usandığı da olmuştur, sanıyorum. Akşamları evine giderken kolordu karargâhı yolumun üstünde olduğu için arada bir attan iner, Mustafa Kemal'in yanına gider, lâf atardık. Bir defasında onu yapyalnız buldum. Nuri (Conker) ve İzzettin (Çalışlar) gitmişlerdi. Beni dostça karşıladı: 'Siz şöyle buyurunuz, benim bitirilmesi gereken bir işim var, sonra beraber çıkarız,' dedi. Çok sürmedi, birlikte çıktık. İki yolun kavşağındaki bir çeşmenin yanında birden durdu: 'Hakkı Bey ben askerlikten çekileceğim, bir yere mutasarrıf olup gideceğim,' dedi. Dona kaldım: 'Aklınızı mı kaybettiniz? Olacak iş mi bu? Ben şahsınızda büyük bir kumandan görmekteyim,' deyince, kaba bir küfür savurarak: 'Ben bu heriflerle anlaşamıyorum, onlarla yapamıyacağım,' dedi. 'Biraz sabırlı olun. Onların ömürleri uzun değildir. Her şey düzelecek,' cevabını verdim. Beyazkale bahçesine girdik. İçerken hep aynı sözleri tekrarladım: 'Böyle bir şey yapmıyacağınızı söyleyin de evime rahat gideyim,' dedim. Güldü. Yıllar sonra Anafartalar zaferi olunca ona Biga'dan bir telgraf çektim ve şöyle dedim: 'Kehanetimin bu kadar çabuk çıkacağını tahmin etmezdim. Zaferinizi tebrik ederim.' Artık ordudan ayrılmıştım. Emekli idim. Bana telgrafla cevap verdi, teşekkür etti ve karargâhına davet ederek, Akbaş'a çıkınca bana telefon et, otomobilimi gönderir, sizi aldırırım, diyordu. Çok sevindim. En iyisinden iki binlik rakı ve birçok meze hazırladım. Bir arabaya atlayınca Çanakkale'nin yolunu tuttum. Ama felek yar olmadı, düşmanın attığı bir bombadan ayağım yaralandı. Biga'ya döndüm. Ona emanetleri gönderdim. Bir mektubunu aldım.''

***

Bu sıralarda Arnavutluk'ta ayaklanmalar vardır. Bir türlü yatıştırılmaz. İki komutan birbirlerini kıskanmışlardır. Birinin yaptığı ötekine uymaz.

İstanbul'dan Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa'nın gönderilmesi lâzım gelir. Mustafa Kemal Selânik'te Kurmay Heyetindeki görevindedir. Sanki bir gün bu işi çözmek ona düşecekmiş gibi de Arnavutluk'taki hareketleri inceleyip durur. Her şey kötü gitmektedir. Asker Çilova Boğazı'nı bir türlü geçemez. Hatta Cafer Tayyar (sonra general) Çilova Boğazı'nı geçmek için aldığı emire:

- İtaat varsa da takat yok, diye o vakit ağızdan ağıza dolaşan cevabı verir.

Başlangıçta ayaklanmayı ne kadar hafife aldıklarını gösteren bir fıkrayı o vakit orada hizmette bulunan Aziz Samih'ten dinlemiştim. Komutan:

- Telâş etmeyin çocuklar, demişti, bunlar bir somun ekmeği, biraz kalkandelen dolması, birkaç da fişekle gelirler. Birkaç gün sonra iki bini ekmek ve fişek almak için döner, yarısı geri gelir. Sonra bini gider, yarısı döner. Geri kalanları da ben üç beş altına satın alırım.

Mahmut Şevket Paşa komutayı almaya geldiği için yanında kurmayı yoktu. Selânik'te kendisine Mustafa Kemal'i verdiler. Daha trene binince, Harbiye Nazırının geldiği belli olması için, emir yağdırma isteği belirir. Mustafa Kemal:

- Aceleye lüzum yok, bir defa durumu anlıyalım, der, önüne geçer.

Üsküp'te komutan Şevket Turgut Paşa'yı telgraf başına çağırırlar. Nerede hangi kuvveti olduğundan haberi yok. Kurmay başkanı da öyle. Kurmay Heyetinden Kâzım Karabekir gelir. O da karanlıkta. Fakat karşı taraftan konuşanın yalnız Kolağası Mustafa Kemal oluşu hepsini çileden çıkarır. Hele pek kıskanç olduğu için Kâzım Karabekir ifrit kesilmiştir.

Mustafa Kemal, Mahmut Şevket Paşa'ya:

- Durumu görüyorsunuz. Eğer muvaffak olmak isterseniz, Selânik'ten bazı arkadaşları getireceğiz, diyor. Nuri, İzzettin gibi yakınlarından bir takım kendilerine katılmıştır. Mustafa Kemal kendini anlıyan bu arkadaşları kuvvetlere dağıtmıştır. Bastırma hareketi başarı ile sona ermiştir. Geçilemiyen boğazda kimsenin burnu bile kanamaz. Başarı Mahmut Şevket Paşa'nındır, ama hareketi Mustafa Kemal ve arkadaşları idare etmişlerdir. Bir veya yukarı rütbede olanlar bunu çekememişlerdir. Mahmut Şevket Paşa'dan Selânik'ten getirdiklerinin orada bırakılmamasını istemişler. Maksat hepsini rütbelerinin yerine oturtmak ve üstlerinden, yahut yan yana bakmak. Mustafa Kemal yalnız kendi gitmekle kalmaz, arkadaşlarını da götürür. Son akşam kurmayların sofrasında:

- Kalırım, ama hepinize kumanda etmek için kalırım, eğer isterseniz...

Mustafa Kemal 1910'da bir ara Fransa'da Picardi manevralarına gitti. Topçu Rıza Paşa ve Ali Fethi ile beraberdi. Her akşam harita üzerinde ertesi günkü hareketler üzerine tahminlerde bulunulurmuş. Mustafa Kemal sıkılgan mizaçlı idi. İyice açılıp konuşabilmesi için bu sıkılganlığı giderecek kadar sinirlenmeli, ya bir görev heyecanı doğmalı, yahut içki ile silkinmeli idi. Fransızcası da serbestçe konuşabilecek kadar kuvvetli olmamıştı. Mustafa Kemal kalpaklı Osmanlı subaylarını kendilerinden bile saymıyan, parlak üniformalı, iddialı ve gururlu yabancılara biraz ürkerek yaklaşmış, yavaş yavaş farkına varmış ki birçokları hayli basittirler. İtici ve uzaklaştırıcı dekorun altındaki zaafı sezince kendine cesaret geldi. Bir defasında arka arkaya iki üç konyak içerek haritaya yaklaştı. Biraz kendi, biraz arkadaş yardımı ile ertesi günkü hareketler üzerine tahminlerini söyledi ve hareketleri takip etmek için en iyi yerin onlar tarafından seçilen yer olmadığını ileri sürdü. Yukarıdan şöyle bakıştılar ve dağıldılar. Ertesi gün Mustafa Kemal hak kazandı. Sofrada yanına bir miralay düştü. Bir aralık ona dedi ki:

- Dün akşam sizin dediğiniz herkesinkinden doğru idi, fakat...

Bir şey söylemekle söylememek arasında duraklama geçirdikten sonra Mustafa Kemal'in başını göstererek:

- Ne diye bu tuhaf başlığı giyersiniz, başınızda bu oldukça kafanıza kimse itibar etmez, der.

Tenkitlerini hoş görmiyen üstlerince Selânik'te 38 inci piyade alayı komutanlığına tayin edilmesi de mesleğinde ciddî bir adım olmuştur. Hikâyeyi o zaman o aynı alayın birinci taburunun üçüncü bölüğünde takım komutanı bulunan Ziya Kılıç'tan dinliyelim: ''Alay komutanı Miralay (Albay) Sadettin Bey gözlerinden rahatsız olduğu için izin almıştı. Aynı günün akşamı kolordunun günlük emrinde beşinci kolordudan Kurmay Kolağası Mustafa Kemal Bey'in alay komutanlığı vekilliğine tayin edilmiş olduğu bildiriliyordu. O vakit ki alaylar dört taburlu idi. Bu alayın tabur komutanı binbaşı rütbesindedir. Tabiî bir kurmay kolağasının böyle bir alay komutanlığına getirilmesi bütün komutanları şaşırtmıştır.

Bir gün sonra alay komutan vekilinin alayı teslim almak üzere geleceği haber verildi. Alay kışla meydanında teftiş durumuna girdi. Biraz sonra beyaz ata binmiş, uzunca boylu, gür, dik bıyıklı ve keskin bakışlı kurmay kolağası geldi. Usul gereği en kıdemli tabur komutanı tekmil haberi verir. Mustafa Kemal Bey alaya yaklaşınca gür bir sesle:

- Merhaba asker, dedi.

O tarihlerde yoklama ve teftişlerde komutanlar askere:

- Selâmün aleyküm... derler, asker de:

- Aleyküm selâm... diye cevap verirdi. Alışmadığı bu tek kelimelik selâm karşısında asker biraz irkildikten sonra aynı kelime ile cevap verdi. İşte o tarihten sonradır ki orduya bu tek kelime ile selâm usulü girmiştir.''

Mustafa Kemal iki saat gibi kısa bir süre içinde bütün bölük komutanlarını, bölüklere basit tatbikat yaptırarak, imtihandan geçirmiş. Başarı gösteremiyenleri hemen Selânik'teki talimgâha yollıyarak yeni askerî usulleri öğrenmelerini sağlamış. Kısa zamanda 38 inci alayı kolordu içinde örnek hâle getirmiş. Herkesçe anlaşılmış ki bu 28 veya 29 yaşındaki kolağası, rütbelerin basit sınırları içinde kalacak ve ölçülecek bir kimse değildir. Bir gece tatbikatından sonra Selânik'in doğusunda bulunan Karaburun'a doğru yürüyüş yapıyorlardı. Mustafa Kemal alayın başında idi. Ufuk ağarmış, güneş doğmak üzere... Birden:

- Çocuklar, dedi, nerede ise şafak sökecek. Yıllarca bu vatanın ufuklarında parlak bir güneşin doğmasını bekledim. Bakalım bu sabaha...

Güneş doğdu. Fakat geceden kalma bulutlar pırıltısını gölgeliyordu. Mustafa Kemal:

- Hayır, hayır! Beklediğim bu kara bulutlarla örtülü güneş değildir. Ben bulutsuz, gölgesiz bir güneşin doğmasını bekliyorum ve bekliyeceğim.

Selânik'te bulunan bütün garnizon birlikleri alayın tatbikatına kendiliklerinden katılmakta idiler. Verdiği konferanslara başka subaylar da geliyordu. Âdeta bütün subaylar onun çevresinde ve çekiciliği altında idi. Bu durumdan hoşlanmıyan üçüncü ordu müfettişi kendisini Selânik'ten uzaklaştırmak için İstanbul'da Genelkurmay Başkanlığı Dairesine tayin ettirmiştir (13 Eylül 1911).

Fakat İtalyanlar 27 Eylül 1911'de Libya'ya saldırdıklarında Mustafa Kemal İstanbul'a değil, Afrika'ya gidecekti.

***

Balkan Savaşında donanmamız yenildiği vakit başında bulunduğu Hamidiye kruvazörü ile denize açılarak Yunan kıyılarını döven, bir hayli zaman yakalanmaksızın Akdeniz doğusunu korkusu altında tutan Rauf (Orbay) ki Birinci Dünya Savaşından sonra İzzet Paşa kabinesinde Bahriye Nazırı olmuş, Mondros Mütarekesi heyetine başkanlık, daha sonra Ankara'da Mustafa Kemal'e başbakanlık etmiştir, saltanat rejimine bağlı ve gelenekçi olduğundan Cumhuriyet devrinde Atatürk'ten ayrılmış ve onunla dargın olarak ölmüştür, kültürü kıt, dünya görüşü dar, fakat namuslu bir adamdı. Nitekim Atatürk öldükten yıllarca sonra Kuvay-ı Milliye devrinin Kâzım Karabekir, Refet Bele ve Ali Fuad (Cebesoy) gibi ''büyük'' tanınmışları ile bir toplantıda:

- Hiçbirimiz olmasaydık Kurtuluş Savaşını Atatürk gene başarırdı. Ama o olmasaydı hiçbirimiz onun yaptığını yapamazdık, demek dürüstlüğünü göstermiştir. Mustafa Kemal'in Libya sergüzeşti üzerine onun hatıralarında aydınlatıcı bilgiler vardır.

Rauf Orbay, Mustafa Kemal'i kendisinin de gönüllü olarak katıldığı Hareket Ordusu İstanbul kapılarına geldiği vakit Mahmut Şevket Paşa karargâhında tanımıştı. Mustafa Kemal, 31 Martta birinci ordu ayaklanması sebeplerini şöyle anlatmıştı:

- İttihat - ve - Terakki reisleri hükûmet kuvvetini meşruluk prensiplerine aykırı olarak, şahıslarında toplamışlar ve serbest seçimle gelen bir millet meclisi yerine asker kuvvetine dayanarak zor ve şiddet kullanmışlardır. Bu fikrimi İttihatçı arkadaşlarıma söyledim, durdum, fakat anlatamadım.

Biraz sonra Harp Divanı'nda görev alan Rauf Bey yargılama sırasında Mustafa Kemal'e hak verdiğini ve artık İttihatçı şahsiyetlere eski yakınlığını kaybettiğini de söyler.

Hatıralarını anlattığı sırada ben Atatürk'e sormuştum:

- Afrika'ya gidip İtalyanlarla dövüşmek faydasızdı. Bir başarı umuyor mu idiniz?

- Hayır... Fakat Enver ve arkadaşları gideceklerdi. Halk gitmiyenleri vatanseverlik görevini yapmamış sayacaktı. Sizin kahramanlığınız lâfta, diyecek olanlar da çoktu.

Selânik'te sefere hazırlandığı sırasında arkadaşlarına:

- Trablus dönüşünde gene buralara gelebilecek miyim? Selânik'i Türk elinde görebilecek miyim? diye hayıflanıyordu.

Arnavutluk hareketleri sırasında kurmay başkanlığı ettiği Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa'ya da ordu üzerine fikirlerini söylemiş, sonra:

- Paşanın da cemiyete söz geçirebildiği yok... demişti.

İtalya'ya geçmek üzere Mısır'a gitti. Yanında İttihat - ve - Terakki Cemiyetinin miting hatipliğini yapan Ömer Naci ile fedayi subaylardan Sabancalı Hakkı ve Yakup Cemil birlikte idi. Bunlar hem orduda, hem politikada idiler. Mustafa Kemal için hiçbir zaman anlaşmadığı Enver'le işbirliği yapmak da bir fedakârlıktı. Rauf Bey bu subayları yanında görmesine şaştığını söylemesi üzerine Mustafa Kemal:

- Ömer Naci ile eski dostluğum var. Konuşmaktan hoşlanırım. Ama hiçbiri ile fikir birliğim yok. Ne yaparsınız, zorlayıcı hâller beni yol arkadaşlığına mecbur etti, cevabını verdi.

Yıllar sonra bana, yetişme yolunda Libya'da savaşında ikinci imtihanını verdiğini anlatmıştı:

- Orada subay sıfatlı haydutlar vardı. Elleri tabancalarında idi. Fedayi ve kabadayı. Bunlar kızınca öldürmekle tanınmışlardı. Benim için ya ölmek, ya bunlara emretmek lâzımdı. Silâhıma tutundum. Çadır altında şiddet gösterdim. Sert davrandım. Emirlerimi kendilerine geçirdim. En sonunda hepsine hükmettim.

İlk attığı zar kendi hayatı idi. Böyle İttihatçı fedayilerinin kendi lügatinde karşılığı ''kasap''tı.

Okurlarım birinci ve üçüncü imtihanlarının ne olduğunu merak edeceklerdir. Sırası değilse de kendinden aldığım gibi anlatayım: "Birinci imtihan Harbiye'de ve subay olduğum sıralarda başımdan geçenlerdi. Üçüncü imtihan, Dünya Harbinde beni Doğu cephesine gönderdiler. Her şey bozuk. Ordu bitkin. Kendi şerefimi ve orduyu kurtarmak lâzım. Uzun bir savaşma ile başardım. Bu tecrübeler bana sabrı, bir fikre bağlanmayı ve o fikirde durmayı ve sonra da insanları öğretmiştir.''

Sonra bakışları pırıldıyarak:

- Bir gerçeği de öğrenmiş oldum: Tehlike insandan kaçar!

Enver Libya'da Bingazi bölgesinin sivil ve askerî idaresini üstüne almıştı. Enver, İttihatçı liderler sırasında idi. Aralarında anlaşmazlıklar çıkacağına şüphe etmiyen Rauf Bey bu şüphesini kendisine sezdirince Mustafa Kemal:

- Karşınızda düşman var. İtalya orduları ile çarpışmak için yoktan kuvvet var etmek lâzım. Bir de siyasî fikirler yüzünden ayrılığa düşersek sonu bozgundur, dedi.

Rauf Bey'in belki Bingazi bölgesine gitmemekliğiniz doğru olmaz, demesi üzerine de:

- Bana verilecek askerî görevleri yerine getirmek ve siyasî tartışmalardan kaçınmak kararındayım. Vakit geçirmeden düşmanla vuruşmaya gidiyorum. Herhangi bir sebeple bunu yapamıyacak olursam dönmeği başka herhangi bir davranışta bulunmaktan daha doğru bulurum, cevabını verdi.

Mustafa Kemal önce Tobruk'a gitti ve burada komutan bulunan Ethem Paşa'nın kurmaylığını üstüne aldı. Tobruk'taki İtalyan kuvvetlerine karşı saldırışa geçti. 9 Ocak Tobruk Savaşı o çerçevede ilk savaş ve ilk başarı olmuştur. Daha sonra Derne'ye giderek oradaki kuvvetlerin komutasını ele aldı.

Sonuna kadar Derne bölgesi komutanlığını başarı ile yapan Mustafa Kemal'in gösterdiği yüksek kabiliyet oradaki muhaliflerinin de dikkatini çekti. Mustafa Kemal 25/26 Nisan 328 (1912) tarihi ile ve Derne Osmanlı kuvvetleri komutanı imzası ile yazdığı bir mektupta der ki: ''Bilirsin, ben askerliğin her şeyden fazla sanatkârlığını severim. Burada sanatın bütün gereklerini uygulıyacak kadar zaman ve bu zamanla edinilebilecek vasıtalar olursa, işte o vakit milletin istediği hizmeti yapmış olacağız. Hayatımın bugününe kadar orduya faydalı bir kimse olmaktan başka vicdanımda bir emel beslemedim. Çünkü vatanı korumak ve milleti mesut etmek için, her şeyden önce ordumuzun eski Türk ordusu olduğunu dünyaya bir daha göstermek lâzım olduğuna çoktan inanmışımdır. Bu inanç yüzünden, ihtimal, ifratçı görünmüşümdür. Fakat zaman saf ve temiz kafalardan çıkan hakikatleri -kabul edilmese de- bir gün uygulandırır. Bu gece Derne kuvvetlerimizin bütün kumandanları ve subayları ile bir akşam eğlencesi tertip etmiştik. Mektubumu çadırıma dönüşümde yazıyorum. Bu güzel kalpli, kahraman bakışlı arkadaşlarımın, bu küçük rütbeli, fakat düşmanı titreten büyük kumandanların gözlerinde vatan için ölmek aşkını okuyorum. İçimde büyük bir sevinç ve gurur ile kendilerine 'Vatan mutlak selâmet bulacak, millet mutlak mesut olacaktır.' Çünkü kendi selâmetini, kendi saadetini, memleketin ve milletin selâmeti için feda edebilen vatan evlâtları çoktur.''

Zaman geçtikçe Mustafa Kemal'e bağlı olanlarla Enver'i tutanlar arasında sürtüşmeler kendini göstermiş ve azmak üzere iken, Balkan Savaşı çıkması üzerine, iki komutan da vatana dönmüşlerdir.

1911'de Bingazi Savaşında bulunan bir Fransız muhabiri Enver'le Mustafa Kemal arasında şu kıyaslamayı yapmıştır: ''Enver büyük plânlardan, büyük fikirlerden çabuk umutlanır, canlanırdı. Teferruatla uğraşmazdı. Mustafa Kemal realistti. Parlak projeler, göz kamaştırıcı her şey onda bir güvensizlik yaratırdı. Büyük fikirler onu sihirlemezdi. Onun amaçları sınırlı idi. İnce hesap ve uzun yargılamadan sonra karar verirdi. 'Takribî = yaklaşa' ve 'umumî' ile yetinmez, sağlam esaslar ve rakam isterdi.''

Hekimlerimizden biri de kendisini bir çöl karargâhında nasıl tanıdığını şöyle anlatmıştır: ''Komutan hasta, yataktadır, sizi öyle kabul edecek, dediler. Mustafa Kemal Bey çadırda portatif karyolasında oturuyordu. Eşyası bir portatif masa, iki iskemle, bir de yere serilmiş kurt postundan ibaret. Bir gözünde kan var. Sık nefes almakta. Elini sıkarken ateşi olduğunu da hissettim. Pek güçlükle bir hastanede birkaç gün tedavi olmaya gönderebildik.''

***

Balkan Savaşından önce İttihat - ve - Terakki iç kargaşalık ve hoşnutsuzluk yüzünden iktidarı muhaliflerine bırakmıştı. Her türlü gücenmişlerin, bu arada ayrılıkçı Arnavut, Rum, Bulgar, Sırp ve Arap politikacılarının kendileri ile işbirliği ettikleri muhalifler, içlerinde bulunan fesatçı ve Türk olmıyan arka niyetli kimselerin kışkırtması ile Trakya'daki orduyu terhis ettiler. Harbiye Nazırı iken Mahmut Şevket Paşa bu kuvvetleri iyice silâhlamıştı. Yunanistan, Sırbistan, Karadağ ve Bulgaristan ellerine geçen fırsatı kaçırmıyarak saldırışa geçtiler. Hükûmet ve ordu şaşkına döndü. Koca devletin yıkılacağına hiç ihtimal vermiyen, bilâkis Balkanlı orduların yenileceğini sanan büyük devletler, statükonun bozulmasına izin vermiyeceklerini bildirmişlerdi. Oysa birkaç hafta içinde her yerde yenildik. Avrupa Türkiyesini kaybettik. Bulgar ordusu Çatalca'ya geldi, dayandı. Hiç unutmam, Manastır düştüğü vakit hece vezninde bir şiir yazmıya başlamıştım. Ben şiiri bitirinceye kadar Edirne düştü. Hece sayısı uyduğu için adını Edirne'ye çevirdim. Bu şiirim ''Tanin'' gazetesinin ilk sayfasında çıktı. Artık Edirne'yi de Bulgarlara bırakmayı kabul ederek barış yapmıya karar vermiştik. Büyük devletler biz yenilince statüko antlarını unutmuşlardı.

Mustafa Kemal 24 Ekim 1912'de İstanbul'a dönmek üzere iken Mısır'da Avrupa Türkiyesini kaybettiğimiz ve Bulgar ordusunun İstanbul kapılarına geldiğini duydu. Avrupa yolu ile Romanya üstünden İstanbul'a geldi. Makedonya ve Selânik artık düşman elinde idi. Bab-ı âli caddesinde ''Meserret'' kıraathanesinde birkaç asker arkadaşına raslamıştı. İstemiye istemiye yanlarına gitti. Selânik'ten söz açarak:

- Nasıl bıraktınız? Selânik'i bu kadar ucuz nasıl düşmana teslim ettiniz, diyordu.

O böyle bir felâketin geleceğini bildiği için ordunun politikadan çekilerek onu karşılamaya hazırlanmasını istiyordu. Gerçekten dediği gibi çalışsaydı Rumeli elden gitmezdi. Bunun belgesi şudur ki büyük devletler Osmanlı Devletinin Balkanlıları yeneceklerine inandıkları için statükoyu ortaya atmışlardı.

Mustafa Kemal'i Gelibolu yarımadasını korumak üzere Bolayır'da toplanan Akdeniz Boğazı Kuvvetleri ''Harekât'' Şubesi Müdürlüğüne tayin ettiler (25 Kasım 1912). Kurmay Başkanı Fethi (Okyar) idi.

Rauf Orbay hatıralarında diyor ki: "Bulgarlar Çatalca savunma hattını aşamayınca Gelibolu Yarımadası'na doğru saldırış hazırlıklarına başlamışlardı. Biz de yarımadayı Bolayır tarafından savunmak için Ferik Fahri Paşa komutasında bir kolordu göndermiştik. Bu kolordunun kurmay başkanlığına Trablus'tan dönen Ali Fethi Bey, Harekât Şubesi Müdürlüğüne de Derne'den dönen Mustafa Kemal Bey tayin edilmişlerdi. Kolordu karargâhı Maydos'ta idi. Donanma da Maydos karşısında bulunuyordu. Vakit buldukça Maydos'a gider, ikisini de ziyaret ederdim. Bazan donanma kumandanlığı adına onlarla askerî görüşmeler yapardım. Bu arada bir defa donanma koruması altında denizden asker çıkararak yapılacak bir saldırıya karşı yarımadanın nasıl savunulabileceğini inceliyen kolordu Kurmay Heyeti görüşmelerinde hazır bulundum. Yarımadanın batı kıyısında asker çıkarmaya elverişli kumsallar istihkâmlanırsa çıkarmaya engel olacaklarını ileri sürenlere Mustafa Kemal Bey'in karşı koyduğunu iyiden iyiye hatırlıyorum. Mustafa Kemal Bey düşmanın donanma ateşi altında karaya çıkabileceğini kabul etmek gerektiğini, savunma tertiplerinin ancak bundan sonra alınması doğru olacağını söylüyor ve bu fikrine karşı olanlara sinirlenerek:

- İstediğiniz kadar tel örgü engelleri koyunuz. Parçalar çıkarım. Karada ilerlemekliğimi önliyecek üstün kuvvet yoksa yarımadayı pekâlâ ele geçiririm, diyordu.

Mustafa Kemal Bey, Bingazi bölgesinde İtalyanların donanma koruluğu ile karaya asker çıkarmalarından ders almıştı. Oradaki kurmay subaylar arasında donanma top ateşinin tesiri hakkında doğru ve pratik fikri olduğunu gördüğüm ilk şahsiyet Mustafa Kemal Bey'dir. Balkan Harbinde bunu bilmemek yüzünden başarısızlığa uğradığımız bilindiği hâlde ne yazık ki fikirlerini düzeltmiyenlere Birinci Dünya Savaşında da rasladım. O günlerde Fahri Paşa kolordusuna karşı Eskâmil tepesine dayanan bir Bulgar tümeni bulunuyordu. Bu sırada Marmara'nın Rumeli kıyısında bir noktaya kuvvet çıkararak Çatalca'daki Bulgar ordusunun çekilme hattını kesip ve onu iki ateş arasında bırakarak yenilgiye uğratmak için hazırlıklar yapılmakta idi. Bu maksatla Ferik Hurşit Paşa komutasında bir kolordu kurulmuş, kurmay başkanlığına da Yarbay Enver Bey tayin edilmişti. Ben düşman kıyılarına akın etmek için Akdeniz'e açıldığım vakit plân uygulanmış, fakat başarı elde edilmemiştir. İki kolordunun hareketlerini idare eden Enver Bey'le Ali Fethi ve Mustafa Kemal beyler arasında anlaşmazlık çıkarak orduda ikilik kendini göstermişti.''

Bu arada Balkanlı müttefikler birbirlerine girdiler ve Sırbistan, Yunanistan, Romanya birleşerek Bulgaristan'a hücum ettiler ve onları kolayca yendiler. Şimdi fırsattan faydalanarak Trakya üstüne yürümek ve hiç olmazsa Edirne'yi geri almak lâzımdı. Hâlbuki Edirne'yi Bulgaristan'a vermiştik. Büyük devletler, hele Rusya ne de öteki devletler geri almaklığımıza engel olacaklardı. Böyle bir tehlikeyi göze almak için hükûmeti devirmek, Bab-ı âli'yi basmak, belki Harbiye Nazırını öldürmek gerekecekti.

Hükûmeti devirme hareketinden önce Talât Bey Gelibolu'ya gelerek Mustafa Kemal'i görmüş, sonra birlikte Fethi Bey'in yanına gitmişler. Talât kendilerine gene birlikte çalışmayı teklif etti. Mustafa Kemal bir aralık:

- Siz partinin başından çekilecek misiniz? diye sordu.

- Niçin? Beni öldürmek mi istiyorsunuz?

- Hayır, biz size layık olduğunuz yeri vereceğiz.

Talât İstanbul'a döndükten sonra Ali Fethi İstanbul'da önemli bir vaka olacağından hemen gelmesini istiyen bir telgraf aldı. Gitti. Yapacaklarını haber verdiler. Nazım Paşa'yı öldürme kararına isyan etti. Yapmıyacaklarını vadettiler, döndü. Mustafa Kemal:

- Fakat düşündüklerini yapacaklar, dedi.

Nitekim dediği çıktı. Bab-ı âli baskıncılarının başında Enver vardı. İttihatçılar iktidara gelince orduyu yürüttüler. Enver bir koşu Edirne'ye giderek, savaşsız kansız bir kahramanlık daha elde etti.

Bir müddet sonra Enver hem paşa hem Harbiye Nazırı olacaktı. 4 Ocak 1914 tarihli gazetelerde, Bingazi'deki hizmetlerinden dolayı zam olunan üç sene kıdemli miralaylığa (yarbay) ve Balkan Harbindeki fedakârlığına mükâfaten üç sene daha zam ile mirlivalığa (tümgeneral) terfi eden Enver Paşa Harbiye Nezaretine tayin edilmiştir, haberi çıktı.

1908'de Talât onu ileri sürmüştü. Enver düzenli yetişmemiştir. Alay, liva, tümen gibi birliklere sıra ile kumanda etmemiştir. Makedonya'da çete kovalamış, Trablus'ta çete başılığı yapmış ve Balkan Harbinde Bolayır'da birdenbire bir kolorduyu karaya çıkarmak istemiş ve bozulmuştu. Harpte de bir orduya kumanda etmiye kalkarak Sarıkamış bozgununa uğrıyacaktı. Mustafa Kemal bana demişti ki: ''Bu yetişmezlik yüzünden de emir verirken, verdiği emirlerin yapılabilip yapılamıyacağını bilemezdi.''

İttihatçılar Fethi'yi de Mustafa Kemal'i de artık yadırgıyorlardı. Enver'in Harbiye Nazırlığını orduda içine sindiremiyecekler arasında Fethi'nin de bulunacağına şüphe yoktu. Onu askerlikten alarak parti umum kâtibi yapmayı düşündüler. Fethi'nin bu görevi pek istediği yoktu. Fethi'nin evine yerleşen Mustafa Kemal belki bu yoldan bir şeyler yapılabileceği umuduna kapılarak kabul etmesinde ısrar etti. Fethi umum kâtip olunca ilk iş olarak İttihatçı fedayilerinin maaşlarını kesti. Onun komitecilikle hiç ilgisi yoktu. Bütün fedayi takımı ve onları tutanlar aleyhine birleştiler. ''Ne yapacakmışım, partinin parasını onlara mı yedirecekmişim?'' diyordu. Kongre yaklaştığı sırada Fethi ve Mustafa Kemal bir nutuk hazırladılar. Nutkun umumî kâtip tarafından söylenmesi tabiî bir şeydi. Fethi'nin neler söyliyeceğinden şüphelenenler bir oyun tertip etmişler. Şükrü Bey (sonra Maarif Nazırı ve suikastçı) tarafından söylenmek üzere bir nutuk hazırlanmış. Toplantı açılınca Fethi Bey daha yerinden kımıldamadan Şükrü Bey kürsüye çıkmış. Merkezi Umumî'nin resmî nutkunu çekmiş.

Bir gün o ve Mustafa Kemal otururlarken Talât geldi:

- Birkaç sözüm var, diye Fethi'yi odadan çıkardı. Fethi döndüğü vakit kendisine Sofya elçiliğini teklif ettiğini haber verdi. Mustafa Kemal:

- Kabul ettin mi? dedi.

- Evet, çünkü durum çok önemli imiş. Cemal Paşa ile de görüşmüşler. O beni sever, bilirsin.

İkisi birlikte Cemal Paşa'ya gittiler. ''Çok önemli. Hatta sen de beraber git. Ataşemiliter olursun. Hem hizmet edersin, hem faydasız didişmelerle yıpranmazsın,'' dedi.

Mustafa Kemal büyük işler görmek istiyen insanlar için sabırlı olmak, boşuna olayları zorlamamak, fırsat kollamak gerektiğini bildirdi. Bu gibi insanlar telâş ve acele ile çıkmazlara saplanmamalıdırlar. Askerlikte çok zaman rütbeleri çok üstün, ikinci sınıf kimselerin arkasında kalmayı bilerek başarılar kazanmıştı. Kendini ortaya atmayı, türlü hırslar arasında bunalıp kalmamayı öğrenmiş ve denemişti. Bir kimse, ölmedikçe daima vakti vardır.

Mustafa Kemal kenara çekilmeyi bildi. Ataşemiliterlik görevi ile Sofya'ya gitti.

O her işinde ciddî idi. Ataşemiliterlik işlerine de kendini verdi. O kadar ki bir müddet sonra Bükreş, Belgrat ve Çetine ataşemiliterlik görevlerini de kendisine verdiler.

1914-1918

Birinci Dünya Harbi

Benim Mustafa Kemal'i tanıyışım Balkan Savaşı sonlarında idi.

1913 Ağustosundayız. ''Tanin'' gazetesinde devamlı gazeteciliğe başlamıştım. Edirne'yi Bulgarlardan geri almıştık. Veliaht Yusuf İzzettin Efendinin Trakya'ya giderek ordu ve halk ile temaslarda bulunmasına karar verilmiş. Hem bu yolculuk üzerine haberler göndermek hem de Trakya için röportajlar yapmak görevi ile ben de ''Tanin'' muhabiri olarak aynı trende gitmek için İstanbul muhafızlığından izin almıştım.

Enver Bey'i, ilk defa sınıf arkadaşı Salâhaddin Adil Bey'in tavsiyesi ile orada tanıdım. Enver Bey binbaşı idi, ama kumandanı var mıydı, kimdi, şimdi bile bilmiyorum. Hurşit Paşa'sına hiç raslamadım. Asıl rütbesi hürriyet kahramanı ve müttefiklerinin saldırışına uğradığı için askerlerini çekip götüren Bulgarların boşalttığı şehre ilk giren olduğu için o sırada Edirne'nin de fatihi idi.

Ordu, İttihat - ve - Terakki Cemiyetinin gene de asıl kuvveti idi. Küçüğü büyüğün üstüne geçiren askerlik dışı ''önemi''ler hiyerarşiyi altüst ettiği zaman, bir ordu bu disiplinsizliğe nasıl dayanabilir? Nitekim ilk meşrutiyet yıllarında generaller, yüzbaşıların oynattığı mankenler gibi görünmüştür. Politika ile uğraşan ordunun, bir despotluğu yıkmakta ve milleti hürriyete kavuşturmakta samimî de olsa, nihayet hürriyet rejimini diktatörlüğe sürükleyip götüreceğine, sanki tarihin ihtiyacı varmış gibi bir misal de biz hazırlıyorduk. Bir müddet sonra orduyu gençleştirme davası ortaya atılacaktı. Gençleşen ordunun başına Enver geçecekti. Ordunun başına geçen Enver, Harbiye Nazırı Enver Paşa kısa zamanda rejimin başlıca otoritesi olacaktı. Daha o vakit kahramanlık kıskançlığı ordunun, sıtma gibi, sık sık nöbet yapan bir hastalığı idi.

Kendisini ilk gördüğüm gün Bulgaristan sınırında bir köyden hemen gelmişti. Bulgarlar köyde kız aradıkları vakit onlara kızlı evleri gösteren bir ihtiyarı göstermişler. Gülerek:

- Dayanamadım, tabancamla öldürdüm, diyordu. Ne kadar da sevimliye benzer bir dış yüzü vardı.

Bir gün Vali Hacı Âdil Bey bir teftişe çıkacağını, beni de beraber alacağını haber verdi. ''Tanin'' gazetesine mektuplar yollayacağıma seviniyordum.

Önce Dimetoka'ya gidecektik. Burası, galiba bir kolordu merkezi idi. Sonradan anladığıma göre, Hacı Âdil Bey'in bir görevi de Enver'le bu kolordu arasındaki bir anlaşmazlığı yatıştırmak, bir soğukluğu gidermekti. Olay şu imiş: Müttefikleri ile harbe tutuşan Bulgarların Edirne'de dayanma imkânları yoktu. Yürüyüşe karar verdikten sonra, durum öyle imiş ki, şehre Fahri Paşa kuvvetleri girmeli imiş. Hâlbuki Enver, süvarilerini koşturarak Edirne'ye varmış ve gazetelerin gündelik kahramanı olmuş. Fahri Paşa'nın yanında Enver'in iki rakibi varmış: Fethi Bey, Mustafa Kemal Bey! Biri kurmay başkanı, öteki harekât şubesi müdürü imiş. Bunlar Enver'e kızmışlar. Hâlbuki üçü de İttihat - ve - Terakki'nin ileri gelen asker üyelerinden imişler. Hacı Âdil Bey, o buhranlı günlerde bu üç ordu genci arasındaki dargınlığın derinleşmesini önlemek için çalışacakmış.

''Tanin'' gazetesine yolladığım 1 Ağustos tarihli mektupta şu cümle var: ''Yarı yolu geçmiştik ki Fahri Paşa, Erkân-ı Harbi Mustafa Kemal Bey ve kaymakam karşılamağa geldiler.''

Akşam karanlığında bir eşraf evinin büyük salonunda toplanmışlardı. Fahri Paşa ve Fethi Bey sedirde idiler. Eyice sarışın genç bir zabit bu sedirin karşısındaki duvarın dibinde bir iskemleye oturdu. Yakışıklı, temiz giyimli, keskin bakışlı, gururlu, bütün dikkatleri üstüne çeken bu subayın pek söze karıştığı yoktu. Fakat seziliyordu ki bu olup bitenlerde onun rütbesinden üstün bir önemi vardır. Sonra, aralarında vali ile neler görüştüklerini, nasıl bir karara vardıklarını bilmiyorum. Bir gazete muhabiri idim. Böyle politika işlerinden kendisine bahsedilecek mevkide değildim.

Bu toplantı benim üstümde derin bir tesir bıraktı. Mustafa Kemal başı külâhlı, göğsü fişekli, omzu tüfekli fedayi komiteciler kılığında bir subay değildi. İtibarı, olsa olsa başka değerlerden ileri gelmeli idi.

Mustafa Kemal adını, daha sonra Birinci Dünya Harbinin pek karanlık günlerinde duydum. Kalıbımızla Suriye'de, canımız ve nefesimizle İstanbul'da idik. Çanakkale sökülüp düşman İstanbul'a girecek miydi? Böyle bir facianın rüyasını görürüz diye uyumaktan korkardık. Mustafa Kemal'in ismi, o vakit İstanbul'un kurtuluş hikâyesine karıştı idi. Enver'in rakibi olduğu söylendiğinden ve adı saklanmak istendiğinden onu büsbütün benimsemiştik. Bir sır gibi gizli gizli yayılıp içlere sinen şöhreti, Enver'i sevmiyen ve ona artık güvenmiyen genç subayların dillerinde destandı. Bir aralık ''Harp Mecmuası''nda Ruşen Eşref'le konuşması yayınlandığı vakit, Enver'in veya ona yaranmak isteyenlerin emri ile baskı durdurulmuş, Mustafa Kemal'in resmi çıkarılarak yerine Liman von Sanders'in resmi konmuş olduğunu duyuyorduk.

Enverci subayların da onun üzerine hikâyeleri vardı. Meselâ Doktor Nazım ve bir nüfuzlu İttihatçı aralarında konuşmakta imişler. Enver Paşa birdenbire içeri girince susmuşlar. Başkumandan merakla:

- Her hâlde bana dair bir şeyden bahsediyordunuz. Söyleyin bana, demiş.

- Mustafa Kemal'in niçin terfi ettirilmediğini konuşuyorduk, cevabını vermişler. Enver:

- İşte, demiş ve cebinden Çanakkale kahramanını generallik rütbesine çıkaran tezkeresini göstermiş. Sonra şunu ilâve etmiş:

- Ama biliniz ki onu paşa yapsanız padişah, padişah yapsanız Allah olmak ister.

Bir aralık ben dördüncü ordu karargâhında iken Suriye'ye geldi. Karargâhta genç subaylardan öğrendiğimize göre kendisine Medine kumandanlığını teklif etmişler. O bu teklifi kabul etmedikten başka, oradaki kuvvetleri de Filistin cephesine çekmesini tavsiye etmiş. Doğru mudur, değil midir, sonradan anlamak bile istemedim. Fakat genç karargâh kurmaylarının: ''Tam asker... İşte hakikî asker...'' diye aralarında konuştuklarını hatırlıyorum. Harbin askerî politikasının da, harpteki iç politikanın da aleyhinde imiş. Bunların hikâyelerini kitabımda sırası gelince anlatacağım.

İstanbul'a döndüğümde kendisini şık bir asker makferlanı ile Lebon şekerlemecisinden çıkarken görmüştüm. Bütün parlaklığı üstünde, benzerlerinden yalnız tabiî olarak ayrı değil, istiyerek ve özenerek ayrılış edinmek istediği de belli idi. İstanbul'da biraz daha bilgi edinmiştim, ne Almancı, ne İngiliz veya Fransızcı idi. İttihatçılara sorarsanız lüzumundan fazla ''kendici'' idi. Gururlu ve tenkitçi olarak tanınmıştı. Sevilen veya sakınılan, fakat bir türlü kayıtsız kalınamıyan, gergin yaya oku takmak gibi, onun hırsını da iktidara yaklaştırmak tehlikeli sayılan bir adamdı.

Harbin sonlarına doğru Ruşen Eşref'in Pangaltı taraflarındaki apartmanında bir fotoğrafını görmüştüm. Resimdeki paşa esvabı pek süslü ve resmî idi. Enli bir nişan kurdelâsı ile, nemi ve dumanı üstünde ütüsü ile, bu esvabı Mercan yokuşundaki (1) camekânlardan birine daha fazla yakıştırıyordum. Onu bir siper kılığında görmek istiyordum.

Fotoğrafın altındaki uzun ''ithaf'' yazısı, beyanname gibi bir şeydi. Bu yazı benim üzerimde Ruşen Eşref'e bir hatıra olmaktan fazla, onun evine gelecek bütün gençlere bir seslenme olmak etkisi bıraktı idi. Üslûp, Namık Kemal zevkinde ve çeşnisinde idi.

İttihatçı tenkitlerini de bir türlü içimden atamadığım için, bu resimde bağlıyan çözen, inandıran şüphelendiren, çeken bırakan, sıcak mı soğuk mu, insanın dokunacağı gelen bir şahsiyet esrarlığı bulmuştum. Doğrusu askerden de yorulmuştuk. Enver'in yerine bir adam aramıyorduk. Bizi Enver'den de onun yerine geçeceklerden de kurtaracak, bir türlü tarif edemediğimiz bir memleket şartı arıyorduk. Üç harp, üçü de birbirinden beter harp, vatanı parça parça eden üç harp, destanlara el'aman dedirmişti. Her türlü kahramandan korkuyorduk.

Fakat Birinci Dünya Savaşı bozgunundan sonra denizden düşman donanması ve Yunan zırhlısı Averof, karadan Franchet d'Fesperey İstanbul'a girdiğinden, vatan ve sancak ayaklar altına düştüğünden, padişahla vezirleri Afrika'daki kabile şeyhleri gibi aşağılaştıklarından beri, Mustafa Kemal'e Pera Palas'ın alt kat salon penceresinde veya caddede rasladığım vakit:

- Acaba? derdim.

Yalnız bağlayıcılığı, çekiciliği ve inandırıcılığı kalmıştı. Ama ne yapacaktı? Nerede ve nasıl yapabilirdi?

Ne vakit, en uzaktan bile görsem, bir yerde toparlanmak bilmiyen o manevî çözülüş içinde, donuk, çağırışsız, fakat hiç iradesini kaybetmiyen bir bakışı vardı.

O günlerdeki hayatını bana çok sonra Çankaya'nın eski köşkünde anlattı. Kitabımda okuyacaksınız.

***

Sofya'ya dönüyoruz. Mustafa Kemal Bulgaristan başkentine geldiği vakit, elçi Fethi Bey arkadaşı ya, nasıl olsa ev buluncaya kadar kendini misafir eder diye elçiliğe eşyaları ile gider. Valizlerini kapıda bırakarak yukarı çıkar. Fethi Bey hünez bekârdır. Bir müddet konuştuktan sonra Fethi Bey:

- Biraz şehri dolaşalım. Hava da almış oluruz, der.

İnerler. Elçi kapı önündeki valizleri görünce:

- Ne olacak bunlar? diye sorması üzerine pek sıkılan Mustafa Kemal:

- Otele götüreceğim, der ve çıkarlar.

Fethi Bey hasisti. Hâlbuki Mustafa Kemal Ankara'da Kuvay-ı Milliye'ye Meclis Başkanı ve sonra Cumhurbaşkanı olunca, Fethi ne zaman gelse ailesi ile beraber kendi evinin bahçesindeki ufak köşkte yatırıp kaldırırdı.

Mustafa Kemal Sofya'da Fransızcasını ilerletti. Hoca tuttu ve çalıştı. Pek çekici, iyi giyinen, dans eden, içen eğlenen bir erkek güzeli de olduğu için toplantı yıldızları arasında idi. Çok çeşitli zevkleri olduğu için fikir arkadaşları, olay ve eğlence arkadaşları, birbirinden pek farklı idi. Ömrünün sonuna kadar da böyle kalmıştır. Bir değişmez hâli toplantı havasına o hâkim olmalı idi. Hırsı ve gururu şüphesiz, hele içtiği vakitler, kırıcı denecek kadar sert ve yalçındı. Ordu ve politikada kendinden üstün gördüğü yoktu. Doğrusu bu da doğru idi. Sofya'ya gidinceye kadar daima haklı çıkmıştı. Hiçbir huyu ve davranışı İttihatçı ölçüsüne göre değildi. O devirde y a ş a m a, ve onun zevklerini yaratan şeyler, kadın, içki, açık eğlence, dans, flört, hepsi ayrı ayrı günahtır. Hiç olmazsa ''gizli'' olmalıdır. Kimse görmemeli ve duymamalıdır. Mustafa Kemal'in huyu da gizliliği gurur ezici bulması idi. Ahlâkın softaca da halkça da anlaşılma ve zorlanma sıkı ve baskısına karşı idi.

İstanbul'da Madame Corinne denen bir dulla ilişkileri olmuştur. Sofya'dan ona Fransızca mektuplar yazmıştır. Bu mektuplar aynı zamanda Fransızca exersise'leri sayılabilir. Birinde içini şöyle döker: ''Kış Sofya'da çetindir. Mevsimin eğlenceleri elçilikte geçirilen geceler, meslekdaşlar arasında küçük toplantılar, bazan da kâğıt oyunları... Beni çok eğlendirmiyen ve hiç hoşuma gitmiyen bir hayat... Umarım ki senin eğlenceleri hiç eksik olmıyan İstanbul'da daha hoş geçen bir hayatın var.'' Fakat mektup birdenbire parlayıverir: ''Benim ihtiraslarım, hem de pek büyük ihtiraslarım var. Fakat ben bu ihtiraslarımın gerçekleşmesini vatanıma büyük faydaları dokunacak, bana da yeterlikle yapabileceğim bir görevin canlı iç rahatlığını verecek büyük fikri başarmakta arıyorum. Bütün hayatımın prensibi bu olmuştur. Onu çok genç yaşımda edindim ve son nefesime kadar ona bağlı kalacağım.''

Enver bir gün kendisine:

- Ne istiyorsun Kemal? diye sorması üzerine:

- Büyük kuvvetlere kumanda etmek istiyorum, demişti.

Bu Bayan Corinne'in Harbiye okulu karşısındaki evinde müzik toplantıları yapılırdı. İstanbul'un sanatçı veya Batı eğitimli kimseleri bir araya gelirdi. Mustafa Kemal general olduktan sonra da savaş sırasında bu evin eğlencelerine katılmıştı.

***

Birinci Dünya Savaşına yaklaşıyoruz. Almanya Generali von Sanders'in başkanlığı altında Türkiye'ye bir ''askerî ıslahat'' heyeti gönderilmiştir. Çanakkale ve İstanbul boğazlarını nüfuzu altına tutan bir durumda olduğu için İngiltere, Rusya ve Fransa protesto etmişlerdir. Enver Almancıdır: Ona göre bu devlet yenilemez. Mustafa Kemal'e göre Türkiye için harbe girmemek bir ölüm-kalım meselesidir.

İngiltere, Fransa ve Rusya Türkiye'nin tarafsız kalmasını ister. Enver buna karşı Yunan topraklarından taviz ister. ''Yapamayız. Fakat sizin toprak bütünlüğünüzü garanti ederiz. Memleketinizdeki Alman demiryollarına da el koyunuz. Size bunu hak olarak tanırız,'' derler. Enver, ordu benim emrimdedir, benim istediğimden başka türlü olmaz, direnişindedir. Meşrutiyet Türkiyesinde iki çeşit emperyalizm ideolojisi baş göstermişti: Pan-İslâmizm, Pan-Turanizm. Enver Pan-İslâmisttir. Halifenin fetvasını alınca bütün Müslümanları ayaklandırabileceğini sanmaktadır. Kayzer Wilham'de bu hayale az çok bel bağlamıştır. Göben ve Breslauv Alman savaş gemileri Çanakkale Boğazı'ndan geçerek İstanbul'a gelmişlerdir. Gemiler sözde bize satılmıştır ama, amiral de, subaylar da, erler de Alman kalmıştır. Yalnız kasketlerini fesle değiştirmişlerdir.

Harbe girersek doğu sınırımızda Rusya var: Denizden asker gönderemeyiz. Karadan yol yok. Demiryolunun son istasyonu Ankara. İngilizler Mısır'da Mezapotamya'ya asker çıkaracaklar. Bizim Bağdat demiryolu henüz ne Toros'u, ne Amanuslar'ı aşmış değildir. Halep-Hicaz demiryolu dar hattır. Bu şartlar içinde savaşa girmek, nasıl olsa pek kısa zamanda Almanlar düşmanlarını yenecekler, biz ufak tefek fedakârlığımızın büyük karşılıklarını toplayacağız, diye düşünmektir. Sadrazamlığa kadar çıkan Talât Paşa, biz varlığımızı iki büyük devletler takımından birine bağlamakla koruyacağımız inancında idik, Almanlar ittifaklarına alınca girdik, şartları da yanlarında savaşmamız olduğu için harbi göze aldık, der.

Türkiye asker değil, bir sivil aydının da kolayca karar vereceği üzere, kendisine saldırılmadıkça eline tüfek almaması gereken bir durumda idi. Enver'in tek dayanağı Alman zaferi idi. Nitekim iki Alman harp gemisi Karedeniz'e çıkarak, sadrazam ve nazırların haberi olmaksızın, Odesa'yı bombardıman etmiş, savaşı bir olup bitti haline getirmiştir.

Mustafa Kemal bu ara bir de kaza atlatmış. Bir gün kendisine ataşemiliterlerin bağlı olduğu dairenin başındaki Almandan bir tezkere gelir. Mustafa Kemal Sofya'da oturmalı, ordan bütün Balkan merkezlerindeki ataşemiliterlik işlerine bakmalı imiş. Teklif saçma idi. Sert bir cevap verdi. İstanbul'da oturayım, oradan bütün merkezlerdeki işlere bakayım... diye. Hâlbuki o sırada orduyu pek sıkı bir disiplin altında tutmak ve Alman idaresine itaat ettirmek için en şiddetli tedbir almıya karar vermişlerdi. Daire başkanı ilk ağır cezayı Mustafa Kemal'e uygulamak istedi. Enver Paşa: ''İlk tecrübeyi Mustafa Kemal'de yapmayınız!'' dedikten sonra, Almanın yanındaki Osmanlı kurmayını çağırarak: ''Durum kötü olacaktı. Yaz, böyle yapmasın!'' demiş.

Mustafa Kemal bu acı günlerdeki hatıralarını bana şöyle anlatmıştı: ''Ben Kaymakam Mustafa Kemal Sofya'da ataşemiliter bulunuyordum. Harp çıktı. Alman askerî ıslahat başkanı Liman von Sanders'in Çanakkale'yi savunacak ordunun başına geçtiğini de henüz bilmiyordum. Osmanlı ordusunda hemen seferberlik yapılması bile düşünülecek bir mesele iken devletin Karadeniz'de hâlâ bugün bile nasıl geçmiş olduğunu öğrenemediğim bir olay üzerine harbe girilmiş olmasından şikâyetçi idim. Bu şikâyetlerim o vakit ne kadar manasız sayılmıştı. Çünkü ben yalnız şikâyetçi olduğumu söylemiyordum. Almanlarla beraber olanlar yenileceklerdir, diyordum. Bu sözlerim ise gerçekten çok elverişsiz bir zamana raslıyordu. Çünkü Alman kuvvetleri dev adımlarla Paris üzerine yürümekte idiler." Türkiye'yi, bilerek veya bilmiyerek, aldatmak için çenelerini işletenlerin, doğru bir iş yapmak neşesi ile sarhoş oldukları günlerde, bir Sofya ataşemiliteri çıkmıştır. İstanbul'da bazı kimselere sayfalar dolusu tenkitler yapmakta, yalnış bir iş yapıldığını söylemektedir, bu adam delinin biri değil de nedir? Bir ara Talât'la İsmail Cambulet Bulgarları harbe girmeye kandırmak için Sofya'ya gelmişler, görüşmüşlerdi. Mustafa Kemal'i yanlarına bile almadılar. Dev gibi adımlarla ilerleyen Alman kuvvetleri sonunda Paris önünde takıldı, kaldı. "Bütün memleketin bence açık bir felâkete atılmış olduğunu gördükten ve bütün Türk ordusunun bu felâketi, her ne pahasına, önlemek için kanını dökmeğe hazırlanmasından başka çare kalmadığını anladıktan sonra benim hâlâ Sofya'da kordiplomatik içinde rahat salon hayatı geçirmekliğime imkân olabilir mi idi? Başkumandanlık vekilliğine baş vurdum. Ordu içinde rütbeme uygun herhangi bir görev istedim. Başkumandan vekili tarafından çok nazik bir cevap geldi: 'Sizin için orduda daima bir görev vardır. Fakat Sofya ataşemiliterliğinde kalmanız çok önemli sayıldığı içindir ki sizi orada bırakıyoruz.' Cevap verdim: 'Vatanımın savunması ile ilgili fiili görevlerden daha önemli bir görev olamaz. Arkadaşlarım savaş meydanlarında ateş hatlarında bulunurken ben Sofya'da ataşemiliterlik yapamam. Eğer birinci sınıf subay olmak değerinde değilsem, inancınız bu ise lütfen açık söyleyeniz.' Uzun müddet cevap gelmedi. O günlerde neler çektiğimi anlatamam. Gerekirse bir er gibi, herhangi bir cepheye katılmaya karar vermiştim. Onun için Sofya'daki evimin eşyalarını, Fethi Bey arkadaşımla anlaşarak, elçiliğe taşıttım. Hemen hareket edebilmek üzere küçük bir bavul hazırladım. Artık evi de bırakmak üzere iken 'İsmail Hakkı' imzalı bir telgraf aldım. İmzanın üstünde 'Harbiye Nazır Vekili' yazılı idi. 'Ondokuzuncu tümen kumandanlığına tayin buyruldunuz. Hemen İstanbul'a hareket ediniz.' Ben bu telgrafı aldığım vakit Başkumandan Vekili Enver Paşa Sarıkamış Savaşını yapıyordu. 'Levazımat-ı Umumiyye Reisi' İsmail Hakkı Paşa da bu işlerinde ona vekillik ediyordu.''

Sarıkamış, Birinci Dünya Harbinde Türkiye'nin uğradığı en kanlı bozgunlardan biridir. Alay, tümen, kolordu ve ordu kumandanlıklarından hiçbirini yapmadan başkumandanlığa çıkan Enver, Şark ordumuzu kar kış içinde Kafkas toprakları içine atmış ve ''eritmiştir.'' Ben bu kitapta asker tenkitçilerin işleri ile ilgilenecek değilim. Fakat Sarıkamış bozgununun o vakit ordu içinde nasıl kötü tepkiler uyandırdığını hatırlarım. İleri sürülen tek özür şu idi: ''Harp bir bütündür. Hindenburg Rus ordusu ile çarpışırken, Asya Rusyasından o cepheye giden kuvvetlerden bir kısmını üstümüze çekmek de bizim görevimizdi.'' Sonraları Sarıkamış Savaşına katılan bir hekimin günü gününe tuttuğu notları okumuştum. Bir Rus albayını esir almışız. Esir albay cepheye doğru giden üstsüz başsız zavallı askerlerimizi görünce:

- Yahu bunları soğuktan ölmiye götürüyorsunuz, diye acımış.

Aynı gündemler arasında Enver Paşa'nın bir de gündelik emrini okumuştum. Aşağı yukarı: "Evet askerimizin giyecek yiyecek ve malzeme eksiklerini biliyorum, ama onun yiğitliği ve manevî gücü bütün bu eksiklerin yerine geçer.''

Yıllar sonra CHP umum kâtibi Saffet Arıkan'dan dinlemiştim. Kuvay-ı Milliye devrinde Ali Fuad Cebesoy Moskova'da büyükelçi iken yanında ataşemiliterlik eden Arıkan, bir ara Moskova'ya gelen Enver Paşa'ya:

- Paşa hazretleri biz Sarıkamış meselesini bir türlü kavrıyamamıştık, demesi üzerine kısaca:

- Zaten açlıktan öleceklerdi. Cephede düşman da öldürerek öldüler, cevabını vermiş.

Bu bozgun Orta Anadolu'ya doğru bütün vatan kapılarını Rus ordularına açmıştı.

Mustafa Kemal, Sofya'dan İstanbul'a geldiği vakit Enver Paşa da Sarıkamış'tan dönmüştü. Önce kendisini görmek üzere makamına gitti: ''Biraz sonra Enver Paşa ile karşı karşıya bulunuyorduk. Enver biraz zayıflamış, rengi solmuş bir hâlde idi. Söze ben başladım:

- Biraz yoruldun, dedim.

- Yok, o kadar değil, dedi.

- Ne oldu?

- Çarpıştık, o kadar...

- Şimdiki durum nedir?

- Çok iyidir, dedi.

Kendisini üzmek istemedim. Konuşmayı görevim üzerine çevirdim:

- Teşekkür ederim, beni numarası ondokuzuncu olan tümene kumandan tayin etmişsiniz. Bu tümen nerededir?

- Ha, evet... Belki bunun için Erkân-ı Harbiye (Kurmay Heyeti) ile görüşseniz daha iyi bilgi edinirsiniz.

Enver'i çok yorgun ve kafası işlerinde görüyordum. Sözü uzatmadım.

- Pekiy, o hâlde fazla rahatsız etmiyeyim, dedim.

Başkumandanlık Erkân-ı Harbiyesine gittim. Gerekenlere kendimi şöyle tanıtıyordum:

- Ondokuzuncu Tümen Kumandanı Mustafa Kemal...

Hepsi şaşıyordu. Böyle bir tümenin var olduğundan haberi olana raslamadım. Sonunda bir akıllıcası dedi ki:

- Belki böyle bir tümen Liman von Sanders'in ordusunda bulunmaktadır. Bir defa onu görseniz...

Von Sanders'in Kurmay Başkanı Kâzım Bey'in bürosuna giderek durumu anlattım. Kâzım Bey:

- Bizim dislokasyonumuzda böyle bir tümen yoktur. Fakat olabilir ki Gelibolu'da bulunan üçüncü kolordu yapmakta olduğunu bildiğimiz bazı yeni teşkilât arasında yeni bir tümen kurmayı tasarlamıştır. Bir defa oraya kadar gitseniz.

Kâzım Bey:

- Bununla beraber hareketinizden önce sizi kumandan paşaya tanıtayım, dedi.

Sofya ataşemiliterliğinden geldiğimi de öğrenen Liman von Sanders Paşa beni büyük nezaketle kabul etti. Kibar bir tavırla:

- Bulgarlar hâlâ harbe girmiyecekler midir? diye sordu.

- Benim gördüğüme göre henüz girmiyecekler.

- Niçin?

- Benim anladığıma göre Bulgarlar iki ihtimalden biri anlaşılmazdan önce harbe girmezler. Biri Almanya'nın başarı kazanabileceğine inandırıcı deliller görmedikçe. İkincisi harp kendi topraklarına temas etmedikçe.

Cevabım generali birdenbire öfkelendirdi. Sağ yumruğunu sıkarak ve yukarı kaldırarak, önce güldü, sonra:

- Bulgarların Alman başarısına güvenleri yok mu? diye sordu.

Soğukkanlı cevap verdim:

- Hayır, ekselans, dedim.

- Biraz daha öfkelenen Liman von Sanders Paşa, yüzü kıpkırmızı olarak:

- Niçin? dedi.

Bu soru ile ne demek istediğini anlıyamamıştım. Yüzüne baktım. Açıkladı:

- Nasıl olur, Alman başarısına karşı güvensizlik? Nasıl olur bu?

- Öyle efendim, dedim.

Yüzüme dikkatle baktı:

- Sizin fikriniz nedir?

Cevap vermek mi, vermemek mi lâzım geldiğinde bir an irkildim. Fakat havada bir kumandan durumunda bulunan ben ne duyguda olabilirdim. Bu işlerde kendi görüşümü çoktan gerekenlere yazmıştım. Aksine bir şey söyliyemezdim. Sofya'dan ayrılırken Harbiye Nazırı General Liyapçef'in görüşünü öğrenmiştim. Türk vatanının Boğazlarını savunma görevi almış bulunan Liman von Sanders'e ne diyebilirdim? Bir an vicdan yoklamasından sonra cevap verdim:

- Bulgarı düşündüklerinde haklı görüyorum.

Hemen ayağa kalktı ve bana izin verdi.''

Bu arada Mustafa Kemal'in ciddîye almadığı bir teklif daha olmuştur: ''Enver Paşa bana Hindistan'a doğru sefer yapmak isteyip istemediğimi sordu. Emrime üç alay vereceklerdi. İran'dan halkı ayaklandıra ayaklandıra Hindistan'a kadar gidecektim.

- Ben o kadar kahraman değilim, dedim.

Talât Paşa niçin bu görevi kabul etmediğimi sorduğu zaman da:

- Bize bir harita getirsinler, dedim. Durumu gösterdikten sonra da, 'Hem niçin üç alay? Tek bir adam gönderin, yeter. Nasıl olsa kendi kuvvetini kendi yapmıya mahkûm değil midir?'

- Bu fedayiliği üstüne almalı idin.

- Eğer böyle bir şeye imkân olsaydı, sizin emrinizi beklemezdim. Kendim gider, kuvvetler bulur, Hindistan'ı fetheder, ve imparator olurdum, cevabını verdim."

Bu hatırayı yazmaktaki maksadım, Mustafa Kemal'le başa baş yarışa çıkanlardan Rauf Orbay'la bir karşılaştırma yapmak içindir. Rauf Orbay hatıralarında der ki: "Harp başlarında İstanbul'a döndüğüm vakit artık bütün işlere hâkim durumda olduğu hemen sezilen Enver Paşa'yı makamında ziyaret ettim. 'Rauf Bey,' dedi, 'ne yapalım işte böyle oldu. Bu görev de bize düştü. Yoksa padişahın, coğrafya durumu bakımından önemini düşünerek Afganistan'la ilişkiler kurmak ve Afgan ordusuna bir düzen vermek için Afgan Emirine yollamak üzere olduğu heyetin başında bulunmayı daha fazla isterdim.' O sonra gözlerimin içine bakarak düpedüz:

- Sen gitmez misin? dedi.

- Afganistan denen yerin adından başka nesini biliyoruz paşam? Haritadaki yerini bile gözümün önüne getiremiyorum. Nereden, nasıl gidilir, bilmiyorum. Amerika yolu ile mi gitsem acaba?

Enver Paşa bu işe çok önem verdiğini gösterir bir tutumla:

- Bahis konusu, Afganistan'ı İngiltere'ye karşı harbe girmiye hazırlamak. Siz merak etmeyin. Irak ve çevresi kumandanı Cevat Paşa'ya gereken direktifler verilmiştir. Her şey hazırlanmıştır. Siz önce onu görün, yeter.

Bu işi asıl düşünenin Almanya imparatoru olduğunu da öğrendim. Afganistan'a hem bir askerî heyet, hem bir tabur askerle nasıl gidilebileceğine aklım ermiyordu ama, görevi kabul ettim ve imparatorun adamı von vas Muss'la ve heyetle yola çıktık. Cevat Paşa bana:

- Sizi Şeyh Hazal götürecek, deyince gene şaşırdım. Çünkü bu şeyhin İngiliz ajanlarından biri olduğunu işitmiştim. Enver Paşa ile haberleşerek Tahran Büyükelçisi ile temas ettim.''

Her ne ise Rauf Orbay sınırı geçer ama hiçbir zaman uzaklaşmak ihtimali olmadığını görür. Enver Paşa da sonunda, şimdilik bulunduğun yerde kal, Güney-İran başkumandanısın, o tarafları aşiretlerle savunarak İngilizleri harcıyacaksın, der. İran'ın kuzeyi Rusların, güneyi İngilizlerin elinde idi. Sergüzeşt çabuk sona erer.

Eğer Mustafa Kemal'e eski arkadaşı Cemal Paşa'nın Mısır fatihliği de teklif edilseydi reddedeceğine şüphe yoktu. Yalnız o hayal içinde ve sergüzeşt peşinde değildi.

***

Biz bu eserde gerek büyük harp, gerek Kurtuluş Savaşı üzerine askerce tenkitler veya incelemeler yapacak değiliz. Sadece Mustafa Kemal'in bu savaşlardaki durumunu ve hizmetlerini belirtmekle yetineceğiz.

Politika dışındaki Türkiye aydınları ve halkı Mustafa Kemal'i ilk defa Anafartalar kahramanı olarak tanımıştır. 1915'te İstanbul'un kurtuluşunu büyük ölçüde ona borçlu olduğunu öğrenmiştir. Bu tanınma Mustafa Kemal'i vatan kurtarıcılığına ve temeli devrimler üzerine dayanan yeni devletin kuruculuğuna kadar götürmüştür. Onun için Çanakkale bölümü üstünde biraz genişçe durmak istiyoruz.

Tekirdağ'da bir ay uğraşarak tümenini kendi hazırlıyan Mustafa Kemal komutası altındaki kuvvetlerle Gelibolu Yarımadası'nda Maydos bölgesine geçti (25 Şubat 1915). Henüz düşman Çanakkale'ye saldırmamıştır. Türk kuvvetleri bir saldırış olursa ona karşı tedbirler almaktadır. Düşman, Ege Denizi'nden bir çıkarma yaparsa en kısa yoldan Marmara Denizi'ne nasıl ulaşabilir? Kestirme iki kara yolu vardır: Biri Bolayır yakınındaki dört buçuk kilometrelik bölge. İkincisi Kabatepe ile Maydos arasındaki yedi buçuk kilometrelik bölge. Birincisi güçlüklerle dolu. İkincisi düşmanın daha kolayına gelecekti. Türk komutanları bu fikirde idiler. Mustafa Kemal'in de düşündüğü bu idi. Almanlar birinci ihtimale saplanmışlardı. Yarımadada savunma yapılamıyacağı kanısı ile büyük yedek kuvvetleri Bolayır ve çevresine yığmak istemişlerdi. Türk komuta heyeti ise daha başlangıçta düşmanı yarımada kıyılarında karşılamak üzere hazırlanmışlardı. Bazı yaya alayları ile kıyıda gözetleme yapan kuvvetler de Mustafa Kemal'in emrine verilmişti. Ona göre düşman ya Kabatepe, ya Seddülbahir taraflarından karaya çıkacağına göre, alaylarını böyle kıyıdan savunulabilecek yolda yerleştirerek, geceli gündüzlü tatbikatla birliklerini çapışmıya hazırlıyordu.

Düşman 18 Mart donanma saldırısında başarısızlığa uğraması üzerine karadan zorlama yapmak üzere Boğaz dışındaki adalarda yığınak yapmıya koyulmuştu. Bu haber alındıktan sonra 22 Mart 1915'te Çanakkele bölgesinde beşinci ordu kurulmuştur. Bütün kuvvetler ordu emrinde idi. Ordu on beşinci kolorduyu Maydos çevresinde bırakarak 19 uncu tümeni 19 Nisanda yedek olarak Biga'ya geldi. 25 Nisan 1915'te tanyeri ağarırken Arıburnu ve Seddülbahir bölgesine ilk düşman birlikleri çıktı. Arıburnu'na çıkan kuvvet gözetleme taburunu püskürterek, sonradan Kemalyeri adı verilen yere kadar ilerledi. Burada arkadan koşup gelen 27 nci Türk alayı ile karşılaştı. Düşman çıkarmasını haber alan Mustafa Kemal, Conkbayırı yönünde yürüyen düşmana karşı ordudan emir almayı beklemeden kuvvetlerini harekete geçirdi. Birliklerine kendisi yol bularak Kocaçimen tepesine vardı. Askerlerine orada kısa bir dinlenme vererek, atla gidilemediği için yanındakilerle yaya olarak Conkbayırı'na geldi. Orada cephaneleri bittiği için çekilen ve düşmanca kovalanan bir gözetme bölüğüne rasladı: "Niçin kaçıyorsunuz? dedim.

- Efendim düşman.

- Nerede düşman?

- İşte... diye 261 rakımlı tepeyi gösterdiler.

Gerçekten de düşmanın bir avcı hattı 261 rakımlı tepeye yaklaşmış, serbestçe ilerliyordu. Şimdi durumu düşünün. Askerlerimi dinlenmeleri için bırakmışım... Düşman da bu tepeye gelmiş... Düşman bana benim askerlerimden daha yakın. Düşman bulunduğum yere gelse kuvvetlerim pek kötü duruma düşecek. O zaman, bir mantıkla mıdır, yoksa bir içgüdü ile mi, bilmiyorum, kaçan erlere:

- Düşmandan kaçılmaz, dedim.

- Cephanemiz kalmadı, dediler,

- Cephanemiz yoksa süngümüz var, dedim.

Ve bağırarak:

- Süngü tak, dedim. Yere yatırdım. Aynı zamanda Conkbayırı'na doğru ilerliyen piyade alayı ile cebel bataryasının erlerini marş marşla benim bulunduğum yere gelmeleri için yanımdaki emir subayını geriye saldırdım. Erler yere yatınca düşman da yere yattı. Kazandığımız an, bu andır.''

Düşman ne yapacağına karar verinceye kadar 57 nci alay Conkbayırı'na yetişti. Mustafa Kemal alayı hemen saldırıya geçirdi. Arkasından 19 uncu tümenin öteki alaylarını da Arıburnu'na yöneltti. Daha önceden orada tutunmuş olan 27 nci alayı da emrine alarak saldırıya daha çetinlik verdi. Savaş gece de sürdü ve düşman kıyının son sırtlarına kadar geri atıldı. Böylece Gelibolu yarımadasının en önemli bir parçası olan Kocaçimen platosunun elden çıkmaması sağlanmış ve Çanakkale savunuşunun temeli atılmıştır. Mustafa Kemal o gün, Arıburnu kuvvetleri komutanı olarak verdiği emirde şöyle diyordu: ''Size ben saldırı emretmiyorum, ölmeyi emrediyorum. Biz ölünceye kadar geçecek zamanda yerimizi başka kuvvetler alabilir.'' Aynı günü anlatan bir tenkitçi yazısına şu hükümlerini eklemiştir: ''Mustafa Kemal'in bu savaşlarda durumu çabuk kavramak, çabuk karar vermek, kararını enerji ile uygulamak ve sorumluluktan çekinmemek gibi davranışları kendisinde büyük komutanlık nitelikleri olduğunu meydana çıkarmıştır.''

Mustafa Kemal 19 Mayıs 1915 tarihine kadar saldırı ve savunma savaşları ile düşmanın her gün artan kuvvetlerini yerlerinde durdurmayı başarmış, iki taraf karşı karşıya siperlere girmiş, düşmanın Arıburnu'nda kazandığı yer de bir dar şeritten ibaret kalmıştır.

1 Haziran 1915'te Mustafa Kemal albaylık rütbesine yükseldi.

Yeni kuvvetler getiren düşman Conkbayırı-Kocaçimen hattına saldırıp buraları aldıktan sonra Kabatepe-Maydos hattına ilerliyerek Türk ordusunun İstanbul'la bağını kesmek, geri kalan kuvvetlerle Anafartalar'a çıkarak burasını hareket üssü yapmak istedi. 6/7 Ağustos gecesi Arıburnu kuzeyinde ve Anafartalar'da çıkarma başladı. Arıburnu'ndan 20.000 kişilik bir kuvvet Kocaçimen'i almak için ilerlediler. Buradan üç kolla Conkbayırı ve kuzeyine doğru yürüdüler. 7 Ağustos sabahı Conkbayırı-Kocaçimen bölgesinde ciddî bir tehlike baş göstermiştir. Çünkü bu hat boştu. Bu hat düşmanın eline geçerse Gelibolu Yarımadası düşebilirdi. En yakın tehlikede olan Mustafa Kemal'in ondokuzuncu tümeni idi. Etraftan yardım gelinceye kadar Mustafa Kemal elindeki son yedek kuvvetini de Conkbayırı'na göndererek burasını 7 Ağustosa kadar elde tuttu. O sırada durumun önemini anlıyan ordu komutanlığı Anafartalar adı ile bir grup kurmuş ve buna Albay Fevzi'yi tayin etmişti. Conkbayırı'nda durumun çok kritik olduğunu gören Mustafa Kemal ''sevk ve idare''nin bir elde olması gerektiğini anlatmıya çalıştı: ''Daha bir anımız vardır. Onu da kaybedersek umumî bir felâkete uğramaklığımız ihtimali büyüktür,'' diyerek ordu komutanının dikkatini çekti. Bana anlattığı hatıralarında şöyle demişti: ''Durum buhranlı ve çok tehlikeli idi. Başkumandan vekili Enver Paşa'ya kadar doğrudan doğruya yazmak zorunda kaldım. Kandırıcı bir cevap alamadım. Karargâhı Yalova'da (1) bulunan ordu komutanı Liman von Sanders Paşa telefonla beni aradı. Konuşmamıza aracılık eden kurmay başkanı Kâzım Bey'di. Sorduğu şu idi:

- Durumu nasıl görüyorsunuz ve nasıl bir tedbir düşünüyorsunuz?

Durumu nasıl gördüğümü ve nasıl tedbirler alınmak gerektiğini çoktan bütün ilgili olanlara bildirmiştim. Hepsi cevapsız kalmıştı. Dedim ki:

- Durumu nasıl gördüğümü çoktan size bildirmiştim. Şimdi alınabilecek tek bir tedbir kalmıştır.

- O tedbir nedir?

- Bütün komuta ettiğiniz kuvvetleri emrime veriniz. Tedbir budur.

Alaylı bir sesle:

- Çok gelmez mi? dedi.

- Az gelir! dedim.

Telefon kapandı.''

8/9 Ağustos gecesi saat 21.50'de kendisine Anafartalar grubu kumandanlığına tayin edildiğini bildirdiler. Mustafa Kemal demiştir ki: ''Gerçi böyle bir sorumluluğu almak basit bir şey değildir. Fakat ben vatanım yok olduktan sonra yaşamamaya karar verdiğim için bu sorumluluğu yüklendim.''

Mustafa Kemal önce kararlaştırdığı saldırıyı kendisi yöneterek üstün kuvvetleri geriletti, 10 Ağustos sabahı da tan yeri ağarırken düşman üzerine süngü ile atılmak için hazırladığı asker saflarının önüne geçerek kuvvetlerini düşman üzerine attı. Düşman ortalık ağardıktan sonra Conkbayırı'nı denizden ve karadan büyük çapta toplarla dövmiye başladı. Bu arada Mustafa Kemal'e bir misket çarpmış, fakat sağ cebindeki saat kendisini yaralanmak, belki de ölmekten kurtarmıştı. 8 inci tümen tarafından tertiplenen ve yanaşık düzende toplu olarak yapılan 10 Ağustos saldırısının en önünde bulunan Mustafa Kemal Conkbayırı'na yerleşmek istiyen düşmanı geri atmış ve ikinci defa yarımadayı kurtarmıştı. 21 Ağustos 1915'teki düşman saldırısı da çok çetin ve göğüs göğüse savaşlarla sonuçsuz bırakılmıştır.

10 Ağustos Conkbayırı savaşı üzerine Mustafa Kemal not defterinde diyor ki: ''Bütün geceyi pek rahatsız ve uykusuz geçirdim. Bir yandan Anafartalar bölgesinden gelen raporlar ve hele yanlış, fakat önemli haberler beni uğraştırdığı gibi bir yandan da önceki günlerin kötü olaylarında birliğini, amirini kaybetmiş komutanların doğrudan doğruya bana başvurmaları bir dakika bile dinlenmiye imkân bırakmadı. Karargâhımdan benimle buluşabilen bazı subayları sekizinci tümenin tertiplerini anlamak üzere yolladım. 41 inci alay hücum anına kadar gelmedi. Yanlış yere gitmiş, sonra göründü. Sekizinci tümen tertiplerini almıştı. 23 üncü alayın iki taburu birinci hatta savaş nizamında, bir taburu da bu hattın gerisinde olmak üzere Conkbayırı'na saldırmaya hazırlanmışlardı. 28 inci alay da aynı hizada Şahinsırt'a hücum tertiplerini tamamlamıştı. Fecir olmak üzere idi. Çadırımın önüne çıktım. Hücum edecek askeri görüyordum. Hücuma başlanmasını bekliyecektim. Gecenin karanlığı kalkmıştı. Artık hücum anı idi. Saatime baktım. Birkaç dakika sonra ortalık büsbütün ağaracak ve düşman, askerlerimizi görebilecekti. Düşmanın piyade, mitralyöz ateşi başlar, kara ve deniz toplarının mermileri bu sıkı nizamda duran askerlerimiz üzerinde bir defa patlarsa hücumun imkânsızlaşacağına şüphe etmiyordum. Hemen ileri koştum. Tümen komutanına rasladım. O ve bütün yanımızdakiler hücum safının önüne geçtik. Çok çabuk ve kısa bir teftiş yaptım. Önlerinden geçerken yüksek sesle askerlere selâm verdim ve dedim ki:

- Askerler! Karşınızdaki düşmanı yeneceğimize hiç şüphe yoktur. Fakat siz acele etmeyin. Önce ben ileri gideyim. Size kırbacımla işaret verdiğim zaman hep birden atılırsınız.

Komutan ve subaylara da işaretime askerlerin dikkatini çekmelerini emrettim. Ondan sonra hücum safının önünde bir yere kadar gittim ve oradan kırbacımı havaya kaldırarak hücum işaretini verdim.

Bütün askerler, subaylar artık her şeyi unutmuşlar, gözlerini, kalplerini verilecek işarete saplamışlardı. Süngüleri ve bir ayakları ileri uzatılmış olan askerlerimiz ve onların önünde tabancaları, kılıçları ellerinde subaylarımız kırbacım aşağı iner inmez çelikten bir yığın gibi arslanca ileri atıldılar. Biraz sonra düşman siperleri içinde, Allah Allah'tan başka ses duyulmaz oldu. Düşman silâh kullanmıya vakit bulamadı. Boğaz boğaza kahramanca savaş sonunda ilk hatta bulunan düşman tamamiyle yok edildi. Dört saat boğuşmadan sonra 23 üncü ve 24 üncü alaylarımız Conkbayırı'nı düşmandan temizlediler ve 28 inci alay da Şahinsırt'ın en yüksek yerini geri aldıktan sonra, ağıl üzerinden batıya saldırıp önüne raslıyan düşman birliklerini yendi ve bozdu. 28 inci alayın bir kısmı Şahinsırt'ın boyun noktasında yerleştirilmiş olan düşman mitralyözlerinin etkili ateşi altında daha ileri gidememişti. Conkbayırı tepesi elimize geçtikten sonra düşman karadan ve denizden yönelttiği süratli ve yoğun topçu ateşi ile Conkbayırı'nı cehenneme çevirmişti. Gökten şarapnel, demir parçaları yağıyordu. Büyük çapta deniz toplarının tam vuruşlu taneleri yerin içine girdikten sonra patlıyor, yanımızda büyük lağımlar açıyordu. Bütün Conkbayırı dumanlar ve ateşler içinde kaldı. Herkes tevekkülle sonunu bekliyordu. Etrafımız şehitler ve yaralılarla doldu. Olan bitenleri seyrederken bir şarapnel parçası göğsümün sağ tarafına çarptı. Cebimdeki saati parça parça etti. Etime giremedi. Yalnız derince bir kan lekesi bıraktı. Bu parçalanmış saati sonra bugünün hatırası olarak Liman von Sanders Paşa'ya verdim. O da aile armalı kendi saatini bana hediye etti.''

Bu savaşlar sırasında düşmanın zehirli gaz kullanacağı haberi duyuldu idi: ''Karşı bir silâhımız yok. Düşman zehirli gaz kullansa bile, biz tepedeyiz, onlar ovada, bize tesir etmez, sözünü yazdım. Gerçi bir deneme yaptılarsa da rüzgâr yön değiştirmesi üzerine bir belâdan da kurtulmuş olduk. Askerin de bize güveni arttı.''

Bu bölüme Mustafa Kemal'in Kemalyeri'nden 1915 Nisanında verdiği günlük emri de alalım: ''Burada benimle beraber harp eden bütün askerler kat'î olarak bilmelidirler ki bize düşen namus görevini yerine getirmek için, bir adım geri gitmek yoktur. Rahat uykusu aramanın, bu rahattan yalnız kendimizin değil, bütün milletimizin ebedî olarak yoksun kalması ile sonuçlanacağını hepinize hatırlatırım.''

Çanakkale'de savaş artık siperlere saplandı idi. Mustafa Kemal düşmanın çekileceğinden şüphe etmediği için bir saldırı ile hepsini denize dökmeyi teklif etmişse de üst komutanlara anlatamamış, kendisine, boşuna harcıyacak kuvvetimiz, hatta bir erimiz yoktur, cevabını vermişlerdi. Büyük bir fırsatın kaçırılmakta olduğunu gören Mustafa Kemal 10 Aralık 1915'te görevinden istifa ettiğini bildirdi. Mustafa Kemal'e saygı gösteren Liman von Sanders istifayı hava tebdiline çevirmiş, İstanbul'a geldikten sonra düşmanın Çanakkale'yi zararsızca boşalttığını öğrenmişti (19 Aralık 1915).

Eski harp akademisi komutanı Orgeneral Ali Fuad Erden der ki: ''Çanakkale'de en buhranlı anda, en lüzumlu adam bulundu. Harbin seyrini çeldi. İngiliz Bahariye Nazırı Churchil onun için, kaderin adamı, demişti.''

Mustafa Kemal ordunun yıldızı idi. Fakat onun hırslarına sınır olmadığı inancında bulunan Enver ve partizanları kendisi ile Anafartalar üzerine yapılan bir konuşma fotoğrafı ile birlikte ''Harp Mecmuası''nda basıldığı sırada baskıyı durdurup resmini çıkartmışlar, yerine Liman von Sanders'in fotoğrafını koydurmuşlardı. İstanbul'u bir Alman bile kurtarmış olmalı, fakat Mustafa Kemal, Sarıkamış bozgununun manevî yükü altında kıvranan Enver'i gölgede bırakmamalı idi.

Karargâhından İstanbul'daki dostu Madame Corinne'e yazdığı bir mektupta şöyle diyor: ''Benim adımın duyulmamasına şaşmayın. Ben önemli savaşların kahramanı olarak Mehmet Çavuş'a şeref kazandırmayı tercih ettim. Tabiî şüphe etmezsiniz ki savaşı idare eden dostunuzdur ve savaş gecesi Mehmet Çavuş'u bulan da o idi.''

Anafartalar kahramanı için son sözü Rauf Orbay'a bırakalım: ''Bizi Asya'ya atarak müttefiklerimizden ayırdıktan sonra Ruslarla birleşmek istiyen İngiliz plânına, doğru kararı ve başarılı saldırıları ile ilk engel olan şüphesiz Mustafa Kemal Bey'dir.''

Mustafa Kemal bazı işleri için izinle Sofya'ya gitmişti. Başkumandanlık tarafından kendisini Çanakkale'den Edirne'ye dinlenmek üzere çekilmekte bulunan 16 ncı kolordu komutanlığına atandı. Mustafa Kemal 14 Ocakta Karağaç'a geldi. Ertesi gün askerlerinin başında at üstünde ve halkın coşkun alkışları arasında Edirne'ye girdi. Şubat sonlarına kadar orada kaldı.

1916 yazında Erzurum'u geri almak üzere Diyarbakır bölgesinde ikinci orduyu topluyorduk. Başkomutan Mustafa Kemal'i bu cephede aynı 16 numaralı kolorduya yolladı. 12 Martta kolorduya geldi. Kolordu Bitlis çevresindeki bir tümenle Muş çevresindeki bir tümenden kurulu idi. Bitlis-Muş-Fırat hatlarında seksen kilometrelik bir cephe. Ruslar bizim saldırı plânını bozmak ve ikinci ordu toplanmadan önce Erzurum cephesindeki üçüncü orduya saldırmıya karar vermişlerdi. Fakat bu saldırı sırasında Bitlis-Muş bölgesindeki Türk kuvvetleri Rusların sol kanatlarının gerisini tehlikeye sokabilirlerdi. Ruslar üçüncü orduya saldırmadan önce Bitlis-Mus dolaylarında harekete geçtiler. Rusların üç misli kuvvetle yaptıkları bu saldırı karşısında onaltıncı kolordu komutanı Mustafa Kemal ustaca bir manevra ile Rusları püskürttü ve Bitlis'le Muş'u geri aldı. Ruslar ağustos ayında yeni bir deneme daha yaptılarsa da bir sonuç elde edemediler. Böylece Mustafa Kemal, Rusya devine karşı tek zaferin de kahramanı olmuştur. 1917 yılı başında kendisini tuğgeneralliğe yükselttiler.

Bu savaşlar pek çetin olmuştur. Mustafa Kemal etrafı Rus süngüleri ile sarılma tehlikesi gösterecek kadar kendini ortaya atmış, emri altındakilere daima yiğitlik ve fedakârlık örneği olmuştu.

1916 sonlarında Mustafa Kemal ikinci ordu komutan vekilliğine atanmıştır. Sekerat'ta bulunan ordu karargâhına gelince Ordu Kurmay Başkanı Albay İsmet Bey'le buluştu. Ordunun durumu pek kötü idi. Kara kıştan önce geri çekerek kurtarmak lâzımdı. Mustafa Kemal o sıralarda açlıktan insanların birbirlerini yediklerini kaç defa anlatmıştır. İslâm ansiklopedisinin Atatürk fıkrasının bu bölümünde bir kayırma vardır. Ansiklopedi diyor ki: ''Albay İsmet kendisini ordusunun durumu hakkında aydınlattı. Bunun üzerine kışın yiyecek güçlüklerine uğramamak için ileri hatlarda hafif birlikler bırakarak ordu cephesini geri almaya karar verdiler.'' Mustafa Kemal bana o günün hatırasını şöyle anlattı idi: ''Ben Enver'in adamı olduğu için İsmet'i sevmezdim. (İsmet Bey harp başında Başkumandanlık karargâhında Harekât Şubesi Müdürü idi.) Kendisine hemen bir geri çekilme emri hazırlanmasını söyledim. Gitti, gelmez. Yaverim Cevad'ı bak ne yapıyor, diye yolladım. Döndü, masasının başında düşündüğünü söyledi. Şehirler ve topraklar bırakacaktık. Orduyu kurtarmak için başka çare yoktu. Ama böyle bir karar vermek de güçtü. Git söyle, yazamıyorsa ben dikte edeyim, dedim. Bir müddet sonra çekilme emrini yazmış, getirdi. Askerlik edebiyatına örnek diye alınabilecek kadar iyi düşünülmüş ve yazılmıştı.''

İsmet İnönü, sonuna kadar da Atatürk'e parlak bir kurmaylık, i k i n c i a d a m'lık etmiştir.

Geri çekilişte ordunun en arkasında idi. Nasıl ki Çanakkale saldırılarında en önünde ise! Ona göre bizim askeri panik tehlikesine uğratmamak için daima en yakınında olmalıdır. Bir asker: ''Ben kâfiri öldürüyordum. Niçin geri çekerler bizi? Ne korkakmış kumandan! Nereye kaçtı kim bilir?'' diye söyleniyordu. Mustafa Kemal:

- Sen o kumandanı tanır mısın? diye sordu.

Yarı karanlıkta yüzüne baktı:

- Benim o! der. Söylenen er şaşalıyarak:

- Ha... O başka... dedi.

Bu arada General Mustafa Kemal'i ordu komutanlığı yetkisi ile Hicaz Kuvve-i Seferiyyesi başına getirmek istediler. Görevi Medine'yi kurtarmak ve Hicaz'ı İngilizlerin elinden almak olacaktı. Şam'a, dördüncü ordu karargâhına geldi. Komutan aynı zamanda Bahriye Nazırı olan eski arkadaşı Cemal Paşa idi.

Bu sırada dördüncü orduyu teftişe geleceğini bildiren Enver Paşa, acaba Hicaz'dan çekilsek de ordaki birlikleri ve taşıtları, savaşı lehimize çevirmek için, Filistin cephesine mi getirsek, diye sormuştu. Mustafa Kemal'le de görüşerek Cemal Paşa, Hicaz'ı boşaltmak daha doğru olacağı cevabını verdi. Boşaltma da hayli tehlikeli idi. Beş yüz kilometre uzunluğundaki bir yoldan, ön, yan ve arka ateş altında olarak çekilecektik. Dördüncü ordunun Kurmay Başkanı Ali Fuad Erden (sonradan orgeneral ve harp akademisi komutanı) der ki: ''Böyle bir hareketin harp tarihinde misli yoktur. Bu işin yapılabilmesi için, Medine ve Peygamber'in kabrini savunmadan vazgeçileceğine göre, din duygularının etkisi altında bulunmıyarak yalnız bir stratej ve tabiyeci gibi hareket edecek azimli ve yeterli bir komutana ihtiyaç vardı. Bu aşırı güç işi başarabilecek adam ancak Mustafa Kemal Paşa idi.''

Mustafa Kemal, en doğrusu şimdiye kadar kim savunmuşsa çekilmeyi de o yapmalıdır, diyordu. Haklı idi. Ona kalsa Filistin'i gerisinde İngilizlerle boğaz boğaza bırakıp, Peygamber torunlarının İngilizlerle birleşerek saldırdıkları Medine'ye elbette getirmiyecekti. Şimdi ona yalnız Peygamber'in mezarını düşmana bırakmak görevi yükletilecekti.

Enver Paşa geldi. Teftişten sonra ikinci ve üçüncü ordular grubu İzzet Paşa'nın komutasına verilerek Mustafa Kemal Paşa ikinci ordu komutanlığına atanmış, Medine'nin boşaltılması da emredilmiştir. Sultan Reşat, Medine boşaltılırsa halifelik ve padişahlıktan çekileceğini söylemişti. Sadrazam Talât Paşa da o çekilmiye karşı koydu. Enver Paşa boşaltma kararını zoraki verdiği için o da vazgeçti. Fakat Medine ve Hicaz'ı bırakmamak yüzünden Filistin savunulmamış, Kudüs düşmüştü.

Bir müddet sonra Bağdat'ı İngilizden geri almak için bir ordular grubuna kumanda etmek üzere General Falkenhein Türkiye'ye geldi. Halep'te toplanacak olan bu gruptaki yedinci ordu komutanlığına Mustafa Kemal atanmıştı. Mustafa Kemal böyle bir seferin imkânsız olduğunu bilmekte idi. O sırada İngilizler Filistin'de saldırıya geçtiklerinden General Falkenhein komutasındaki yıldırım orduları grubu bu saldırıyı önlemek için görevlendirilmiştir. Fakat Mustafa Kemal generalin tutumunu hiç beğenmediği için yedinci ordu komutanlığından istifa etti. Yeniden ikinci orduya atandı ise de onu da reddetti. Kendisine İstanbul'a gelmesi için izin verdiler. İstanbul'a gelebilmesi için at ve kısraklarını satması lâzımdı. Bu işi Cemal Paşa üstüne aldı.

Türkiye'yi kurtarmak için bir şey yapmalı idi. Geceli gündüzlü bunu düşünüyordu. Halep'te Cemal Paşa kendi fikirlerine katılarak:

- Ne yapmalı? dedi.

- Hiçbir şey yapamazsanız, hiç olmazsa çekiliniz.

- Yapamam. Çünkü kendim ve evlâtlarım için dayanabilecek hiçbir şeyim yok.

- Bahis konusu koca bir milletin ölüm, kalımıdır. Yok olmaya doğru giden budur. Böyle durumda şahsî kayıtlara düşmemelidir. ''O tarihte umumî durum üzerinde etkili olacağına şüphe etmediğim arkadaşımın harekete geçmesi için çok bekledim. Cemal Paşa ile çok şeyler konuştuk. Ortaklaşa kararlar vermiş olduğumuzu sandım.''

Mustafa Kemal 5 Temmuz 1917'de yedinci ordu komutanlığına atanmıştı. 20 Eylül 1917'de başkomutanlık vekilliğine verdiği şu rapor Birinci Dünya Savaşının Türkiye bölümünde tarihî bir önem almıştır:

Halep 7 Eylül 1333 (1917)

''1- Önce umumî memleket durumu dikkate alınmalıdır. Harp Müslüman, Hristiyan bütün halkımızı bitkin bir hâle getirmiştir. Halk ve idare arasındaki bağlar çözülmüştür. Evlerinde kalanlar her bakımdan hükûmete uzak durmaktadır. Bu kalanlar da ya kadınlar, ya âcizler veya asker kaçağı olup çalışıp topraktan aldıkları kendi geçimlerine yetmezken askerî ve sivil idare onlardan, açlık ve ölüm pahasına, varlarını yoklarını almakta direnmek zorundadır. Öbür yandan idare tam bir aciz içinde olduğundan, umumî hayatın bir anarşiye doğru sürüklenmesini önliyememekte, adalet ve hukuka aykırı davranışlar hükûmetten nefreti arttırmaktadır. Mahallî hükûmetin aciz içinde olması bir zabıta kuvveti olmamasından, ihtiyaç yüzünden memurların rüşvetçi olmalarından, vurgun ve yolsuzluklardan, adalet cihazının asla işliyememekte bulunmasındandır. Bu hâl umumî hayatı her köşede, her şehirde çürütmektedir. Halk geçimi ve ticaret işleri korkunç bir çöküntüye uğramıştır. Bugün bir para meselesi var ki bu ne memurlarda, ne halkta geleceğe emniyet bırakmamış, namuslu kimseleri mukaddes saydıkları değerlerden uzaklaştırmaktadır. Harp devam ederse karşısında bulunduğumuz en büyük tehlike, her taraftan çürüyen ulu saltanat binasının bir gün içerden birdenbire çökmek ihtimalidir.

''2- Umumî askerî durum harbin yakında biteceğini göstermemektedir. Müttefiklerimizin düşmanlarımızı askerî hareketlerle barışa zorlıyacakları artık söz konusu olmayıp, Almanlar stratejilerini: 'Geliniz de bizi yeniniz!' esasına bağlamışlardır. Düşmanlarımızın birbirinden ayrılmıyacaklarına şüphe olmayıp düşman halkın sıkıntı ve yoksunluğu daha azdır. Harp daha uzun sürecektir. Harbi bitirme imkânları bizim tarafın elinde değildir.

''3- Türkiye'nin harp durumu şudur: Ordu başlangıcına göre pek çok zayıftır. Birçok orduların kuvveti, olması gerekenin beşte biri kadardır. Memleketin nüfus kaynakları eksileni tamamlamıya yeterli değildir. Hatta yedinci ordu gibi bütün memleket için iyi tutulmıya çalışılan tek orduya dahi, daha düşmana bir kurşun atmadan, kuvvetli bulundurmıya imkân bulamıyoruz. En güç işleri görmek üzere biner kişilik taburlarla bana gönderilen tümenin yüzde ellisi ayakta duramıyacak kadar zayıf olduğundan ayıklanmış ve sağlam kalan erat 17-20 yaşında çocuklarla 45-55 yaşındaki işe yaramazlardan ibaret kalmıştır. Başka en iyi tümenlerin taburları da İstanbul'dan biner mevcutla hareket etmişler, ve en kuvvetlisi beş yüz mevcutla Halep'e gelebilmiştir.

"Askerî umumî duruma göre, meselâ, son kuvvetlerle Bağdat'ı geri almayı düşünmiye imkân yoktur. En kuvvetli düşman, hazır olarak Sina'dadır.

''4- Bu kısa açıklama ile, artık her şey bitmiştir ve bulunacak çare kalmamıştır, demek istemiyorum. Kurtulma yolu ve çaresi vardır. Ancak en iyi tedbirleri bulmak lâzım gelir. Bu tedbirler şunlar olabilir:

''(A) İçerde hükûmeti kuvvetlendirmek. Beslenmeyi sağlamak. Yolsuzlukları en aşağı haddine indirmek. Harbin uzaması yeni kayıplara sebep olsa da, elimizde ve gerimizde kalacak bölgeleri ve halkı dayanmaz ve çürük hâlde bulmamalıyız. Memleket sağlam bir hareket üssü halinde kalmalıdır.

''(B) Askerî politikamız bir savunma politikası olmalı, elimizde bulunan kuvvetleri ve bir tek neferi sonuna kadar saklamalıyız. Memleket dışında da bir tek Türk askeri kalmamalıdır.''

Rapor bunun arkasından alınabilecek askerî tedbirleri sıralamaktadır. Suriye ve Sina'nın Alman kumandasında bırakılmasına karşıdır. Bağımsızlıkta kıskanç olursak, Almanların bize Bulgaristan'dan daha itibarlı tutacağını söyler. Falkenhein Alman olduğunu ve her şeyden önce Alman menfaatlerini düşüneceğini saklamamaktadır. Bu sözü söyliyen subaylarca Türk'ün kanı için karar verecek mevkidedir. Halep'te, Fırat'ta ve Suriye'de Alman menfatlerinin ne olduğu da bilinmektedir. Falkenhein, Araplar Türklere düşmandırlar, biz tarafsız davranarak onları kazanabiliriz, demekten de çekinmemiştir.

Enver'in cevabı kısa: ''Bu hareketlere Falkenhein memur edilmiştir. En doğru kararları vereceğinden eminim. Bu güvenime siz de katılınız.''

***

Türk orduları başkomutanlık kurmay başkanlığına gelen General von Seckt'e 1917 Aralık 13 tarihli raporu ile General Liman von Sanders Türk ordularının durumunu şöyle anlatmakta idi: ''Birçok yanlış tedbirler sonucu Türk ordularının umum savaşçı kuvveti pek çok azalmış ve birliklerin harp gücü gözden uzak tutulmayacak kadar düşmüştür. Türk ordusu çeşitli cephelerdeki savaşlarda büyük kayıplar vermiştir. Kayıpların çoğu büsbütün yanlış birçok tedbirler yüzündendir. Biraz dikkatle kayıpların pek çoğundan kaçınılabilirdi. Söz konusu yanlış tedbirler şöyle sıralanabilir:

''A- 1914 Aralık ile 1915 Ocak ayında yapılan birinci Kafkas seferi: Enver'in komutasında olup General von Bronzar'ın kurmay başkanlığında bulunduğu doksan bin askerlik üçüncü ordu sınıra yakın Hasankale yöresindeki dağlar üzerinde pek uygun savunma yerlerinde ve kendinden üstün olmıyan Rus kuvvetleri karşısında idi. Ordu başarılı savaşlarla dağlardan geçebilse bile kuşatma topları olmadığından Kars kalesini hiçbir zaman alamazdı. Hâl böyle iken, önlenmek için yapılan bütün tavsiyelere rağmen, Sarıkamış - Kars üzerine saldırıya geçilmek kararı verilmiştir. Sol hatta karlı dağların keçi yolları üzerinde yetersiz yiyecek hazırlığı ile harekete geçen iki kolordunun sonu, ikisinin de ayrı ayrı yenilmesi olmuştur. Başka bir kolordu da bu arada cephede başarısız savaşlar yapıyordu. Resmî belgelerle anlaşıldı ki doksan bin kişiden ancak on iki bin kadar er pek acıklı durumda geri dönebilmiştir. Geri kalanı vurulmuş, açlıktan ölmüş, donmuş veya esir düşmüştür. Harp tarihi bu saldırı için hiçbir özür bulamıyacaktır.

''B- 1916 yaz başlangıcında yetersiz kuvvetle Ruslara karşı gene üçüncü ordunun giriştiği saldırı savaş sonundaki geri çekilmede ordunun büyük bir kısmı dağılmıştır.

''C- Üçüncü ordunun 1916 yazında toplanıp lüzumsuz yere yaklaşık olarak Van Gölü'nün Muş - Kığı hattından Erzurum yönüne doğru ve daha başlangıçta başarısızlığa uğrıyan saldırı hareketi, ne ileriye doğru yollar, ne de geride kullanılmaya elverişli ulaşma hatları olmadığından ve her türlü taşıt araçları da pek kıt olduğundan yapılmamalı idi. Bu orduda en azından altmış bin kişi açlık, hastalık ve sonra soğuktan ve pek az kısmı da düşman silâhı ile vurularak ölmüştür.

''D- Askerlik açısından büyük bir yanlış olmak üzere XIII. kolordunun 1916 yazından başlıyarak bütün kış süren saldırı savaşları ki İngilizler Basra'ya kadar olmasa bile Korne'ye kadar atılmadan önce böyle bir hareket yapılması hiç doğru değildi.

''E- Hiçbir zaman başarı ihtimali yokken Mısır'ı almak için 1916 Ağustosunda Süveyş Kanalı'na doğru on sekiz bin kişilik savaşçı birliklerle girişilen ve başlangıçta başarısızlığa uğrıyacağı şüphesiz hareket, o zamanlar sadece Süveyş Kanalı'nı korumakla yetinen İngilizleri Tih Çölü'nden beriye çekmiş ve Filistin'deki bugünkü ilerlemelerine sebep olmuştur.

''Türk ordularının kaçak toplamı şimdi 300.000'i çok aşmaktadır. Bunlar memleket içine kaçmışlardır. Yağma ve hırsızlıkla güvenlik ve huzuru bozmaktadırlar.

"Türk askeri ve hele Anadolu askeri bulunmaz bir cevherdir. İyi bakılır, yeteri kadar doyurulur, gereği gibi eğitim görür, soğukkanlılık ve güvenle yönetilirse, bu askerle en büyük görevler başarı ile yapılabilir. Hemen iki yıldan beri birliklerin çoğuna eğitim için gereken zaman bırakılmamıştır. Birliklerde askerlerin büyük çoğunluğu birbirini ve üstlerini tanımazlar. Yalnız durumun iyi gitmediği bir yere gönderilmekte olduklarını bilirler.

''Kaçarken vurulmak tehlikesine rağmen her fırsatta kaçmıya kalkarlar. Kaçma trenden atlıyarak yahut elverişli yerlerde yol kolundan ayrılarak yapılmaktadır. Harp cephelerine aktarılırken binlerce asker kaybetmiyen tümen yoktur. Türk askerinin daha iyi bakıma ve davranışa ihtiyacı vardır. Üstlerine karşı güven ve inanç besliyen Türk askeri ile her şey yapılabilir.''

Bir Komplo

Mustafa Kemal henüz Diyarbakır'da iken İstanbul'da bir Yakup Cemil vakası çıktı idi. Yakup Cemil İttihatçı fedayilerdendir. O da inanmıştır ki harp kaybolmuştur. Tek kurtuluş yolu hükûmeti devirmek ve hele başkomutan vekilini ve Harbiye Nazırını yerinden atmaktır. Anlaştığı arkadaşlar da var. Yakup Cemil Irak'a komutası altında götürmek üzere bir gönüllü bölüğü hazırlamaktadır. Kabine toplu olduğu sırada bu kuvvetle Bab-ı âli'yi basıp hükûmeti devirmiye ve onun yerine bir barış hükûmeti getirmiye karar vermiştir. Başkomutan vekili ve Harbiye Nazırı adayları da Mustafa Kemal. İçlerinden biri komployu Enver Paşa'ya duyurur. O da Yakup Cemil ve arkadaşlarını tutturup hemen Divan-ı Harp'e verir. Yakup Cemil kurşuna dizilmiştir. Mustafa Kemal bana hatıralarını anlattığı vakit demişti ki: "Yakup Cemil'in şahsından bahsetmek istemem. Onda bana karşı heyecanlı bir temayül (eğilim) uyanmıştı. Benim iş başına geçmekliğimi istemiştir. Bir gün Bursa'da ihtilâl arkadaşlarına:

- Büyük sandıklarımız ne kadar küçükmüş. Hepsini öldürmek lâzım. Bunu ben yapacağım.

Daha yumuşakları kendisine sorarlar:

- Öldürmek kolay, fakat vaziyeti düzeltecek kim?

- Mustafa Kemal! diyor.

- Bu zavallı, kendisini öldürme sanatına alıştıranlara karşı da bu sanatı kullanmakta bir mahzur (sakınca) görmiyerek eksik tedbirlerle harekete geçmiş. Yakın sandığı arkadaşları kendisini ele vermişler. Yakup Cemil tutulmuş ve asılmıştır. O vakit tümenlerimden birine komuta eden Ali Fuad'a (Cebesoy):

- Yakup Cemil asılmış. Sebebi de ben başkomutan vekili ve Harbiye Nazırı olmadıkça kurtuluş yoktur, demiş. Dediğini yapmış bile olsaydı ben İstanbul'a gittiğimde ilk iş olarak Yakup Cemil'i cezalandırırdım. Eğer ben o ve onun gibiler tarafından iktidara getirilecek bir adamsam, adam değilim!''

Ama adayları niçin Mustafa Kemal'di? Çünkü biliniyordu ki o daha başlangıçta harbe girilmesine karşı idi. Sonra da harpten çıkma çaresi aranması için fikirlerini hiç kimseden saklamamış, bir de h a r e k e t tasarlamıştır.

Arıburnu ve Anafartalar'ı yapan bir asker olarak sözünün dinleneceği kanısında idi. Bir defa Dışbakanı Halil Bey'e (Menteşe) gitti. Halil Bey'ce durum pek iyi idi. Mustafa Kemal, en güç sonuç alınabilecek bir savaş cephesinden başarılı bir komutan olarak geldiğini söyliyerek:

- Memleket ve her şey yok olmak üzeredir. Siz bunu anlamamış görünüyorsunuz. Belki de benimle böyle şeyler konuşulmaz sanıyorsunuz. Ben o adamım ki benimle her şey konuşulur ve konuştuklarımız aramızda kalacaktır. Doğruyu konuşmaktan çekinmeyiniz.

Halil Bey samimî idi. Onun için Mustafa Kemal'e sert cevap verdi. Mustafa Kemal sertliğe gelecek olanlardan değildi. Aralarında tatsız bir tartışma geçti. Halil Bey Mustafa Kemal'i nazırlar heyetine şikâyet etmiş ve cezalandırılmasını istemişti.

Talât Paşa'ya da hayli açılmıştır. Fakat ondan da iyi bir karşılık görmemiştir. Bana demişti ki: ''Sadrazam olduğu günlerde kendisine bazı hayatî meselelerden bahsetmiştim. Verdiği cevaplarda beni güzelce 'atlattığını' sanmış, hatta bunu bir saat sonra gelen yakın bir arkadaşına anlatmıştı. Fakat iki gün sonra kendini telâşa düşüren bir durum baş göstermesi üzerine beni gece yarısı evine çağırarak çare ve tedbir sorma ihtiyacını duydu. O gece sadrazam meclisinde aynı arkadaşım hazırdı. Şu sözleri söylemekle kendimi avuttum:

- Benden fikir soruyorsunuz. Söylemekte özür dilerim. Çünkü daha üç gün önce bir mesele üzerine fikrimi söylemiştim. Siz beni atlattığınıza inanmış, hatta sevincinizi göstermiştiniz.

- Asla! dedi.

- Söylediğiniz yanımızda oturuyor, dedim."

Mustafa Kemal'in asıl tertibi bir ordular hareketi idi. En çok bel bağladığı da dördüncü ordu komutanı ve Bahriye Nazırı Cemal Paşa idi. Bu yüzden Cemal Paşa'yı düelloya bile çağırmıştı. Düello tanığı da Rauf (Orbay) idi. Bende şöyle bir hatıra notu vardır: ''Cemal korkmasaydı, sadrazam da, başkumandan da o olurdu.''

Şimdi o tarihlerde Enver ve Mustafa Kemal paşalarla yakın ilişkileri bulunan Rauf Bey'in (Orbay) hatıralarını okuyalım: ''İstanbul'a geldikten sonra vakit buldukça Akaretler'de kira ile oturduğu evinde kendisini ziyaret ederdim. Bazan da o Bahriye dairesine beni görmiye gelirdi. Görüşmelerimiz sırasında harbin güdümünü şiddetle tenkit ederdi. Başkumandanlığa ve suretlerini Sadrazam Talât Paşa'ya gönderdiği belgelere dayanan raporlarını okur, her şeyden Almanların oyuncağı hâline gelen Enver Paşa'nın sorumlu olduğunu ısrarla söyler ve bunları düzeltmenin tek çaresi olarak da Başkumandanlıkta bir değişiklik yapılması fikrini ileri sürerdi. Bu hâdiselerden önce (Yakup Cemil vakası) Mustafa Kemal Paşa'nın ordu kumandan vekili olarak Diyarbakır'da bulunurken çevresindeki ordu kumandanlarına şifreli bir telgraf çekerek, harbin ve orduların kötü idare olunduğundan, hükûmetin kargaşa içinde bulunduğundan şikâyet ederek bunu düzeltmek üzere işbirliği teklif ettiğini Vehip Paşa, Enver Paşa'ya haber vermişti. Bunun üzerine başkumandanlıkça askerî makamların şifreli haberleşmelerini kontrol etmek için tedbirler alınmıştı. Sonraları Mustafa Kemal Paşa ile görüştüğümüzde Yakup Cemil'in Divan-ı Harp'te söyledikleri ile, Vehip Paşa'nın çekmiş olduğu telgraftan bahsettim. Böyle bir teşebbüste bulunmadığını söylemişti (1). Mustafa Kemal Paşa'nın üçüncü harp yılına doğru Enver Paşa'ya karşı bir teşebbüste daha bulunduğunu İstanbul'dan Brest-Littowsk barış konferansına gitmek üzere olduğum günlerde İsmail Canbulat Bey'den (o vakitler gizli millî emniyetin başında idi) şöyle işitmiştim: Sofya elçiliğinden gelip milletvekili seçilen Ali Fethi Bey, Talât Paşa'ya gidip gizli tutulacağına namus sözü aldıktan sonra demiş ki: Mustafa Kemal Paşa bana geldi. Harbiye Nazırlığı Müsteşarı ve Levazımat-ı Umumiyye Reisi İsmail Hakkı Paşa kendisini otomobili ile alıp şehir dışına gezmiye götürmüş. Harp politikası gevşiyen hükûmetin tek başımıza barış yapmıya eğilimli olduğunu söylemiş. Böyle bir hareketin şimdiye kadar katlanılan fedakârlıklarla bağdaşamıyacağını anlatmış. Hükûmet barış yapmıya yönelirse ona karşı koyup harbe devam edecek bir askerî kabine kurulması lâzım geldiğini ileri sürmüş ve kendisinin bu kabinede bir görev kabul edip etmiyeceğini sormuş. Bu durumu sağlama uğrunda yalnız ve doğrudan doğruya kendisine bağlı on bin kişilik bir gizli kuvvetin merkezden Anadolu ve İstanbul kıyılarının çeşitli yerlerinde hazır bulundurulduğunu ve bu kuvvetten Enver Paşa'dan başka kimsenin de haberi olmadığını söyliyerek eklemiş. Fethi Bey'in verdiği bilgi üzerine Talât Paşa, parti merkezinden Mithat Şükrü ve Kemal beyleri çağırıp kendilerine olup bitenleri anlatmış. İlk önce telâş etmişler. Görüşmelerden sonra, Enver Paşa samimî arkadaşımızdır, gidip açıkça onunla konuşalım, demişler. Enver Paşa da: 'Evet böyle bir kuvvet var. Fakat benim de içinde Harbiye Nazırı olduğum kabineye karşı değildir. Yakup Cemil vakasından sonra buna benzer bir hareket olursa diye alınmış bir tedbirdir,' cevabını vermiş."

İsmail Hakkı Paşa, Enver'in direktifi olmadan böyle bir görüşme yapmayacağına göre Mustafa Kemal'in nasıl güç duruma düştüğü kolayca anlaşılabilir.

Orbay'ı dinliyelim: ''Talât Paşa, Fethi Bey'in tutumunu kabinenin önemli üyelerini birbirlerine karşı güvensizlik ve şüpheye düşürmek ve böylece hükûmeti içinden yıkmak maksadı ile yorumlamış. Ben İsmail Canbulat Bey'den bu haberi aldığım zaman, ilk önce, Enver Paşa'nın Mustafa Kemal Paşa aleyhine bir harekete geçmesi ihtimalinden korktum. Mustafa Kemal Paşa o sırada İstanbul'da değildi. Almanya imparatorunun İstanbul'a gelişine bir karşılık olarak Almanya'ya giden Veliaht Vahidüddin ile beraberdi. Berst-Littowsk'a hareketten önce Enver Paşa'yı da görmeğe gittim. Rus sınırından alınacak kuvvetlerin Bağdat'ı geri almak için kullanılabileceğinden bahsedince, Mustafa Kemal Paşa'nın Filistin'deki durumu daha tehlikeli gördüğünü ileri sürdüm. Enver Paşa gülümsiyerek: 'Evet, Mustafa Kemal Paşa'nın bu fikirde olduğunu biliyorum. Medine-i Münevvere'nin de boşaltılmasını bu bakımdan zarurî görmektedir. Fakat biz umumî duruma göre Medine'nin sonuna kadar savunulmasını, Bağdat'ın da bir an önce geri alınmasını politikaca zaruri görüyoruz.'

Enver Paşa biraz durarak:

- Rauf Bey, diye devam etti, Mustafa Kemal Paşa nedense sadece görevini ilgilendiren noktalardaki fikirlerini söylemekle kalmıyor. Askerlikle bağdaşması imkânsız hususî ve siyasî tahriklere de kalkışıyor. Her hâlde duymuşsunuzdur, bir defa bazı ordu kumandanlarına telgraflar çekerek hepsini birlikte harekete ve itaatsizliğe teşvik etti. Haber alınca kendisi ile konuştum. Politika yapmak istiyorsa askerlikten çekilmesini söyledim. Mebusluğuna yardım edeceğimi vadettim. Fikirlerini Mecliste savunması daha doğru olacağını anlattım. Kumandan olarak orduyu nizamsızlığa sürüklemek ve savunmayı zorlaştırıcı hareketlere devam ederse, önleyici tedbirler almak zorunda kalacağını bildirdim. Hareketlerinin yanlış yorumlanmasından üzüldüğünü, Meclis ve mebusluk düşünmediğini, askerlikte kalmayı tercih ettiğini söyledi. Hiç şüphesiz hizmetinden memleketin vazgeçemiyeceği değerli bir kumandanımızdır. Bunu daima takdir ederim. Tekrar ordu kumandanlığına tayin ettim. Fakat son günlerde gene bazı siyasî tahriklerde bulunduğunu haber aldım... Meselâ...

Burada dayanamadım, Enver Paşa'nın sözünü keserek: 'Mustafa Kemal Paşa ile İstanbul'a geldiği vakitler fırsat buldukça harp durumu ve savunma işlerimiz üzerine konuşuyoruz. Vatanın selâmeti ile endişelidir. Hususî bir maksadı, hele tahrik gibi bir kastı bulunduğuna inanmam,' dedim. İşittiklerinin şişirilerek ve çekememezlikten anlatılmış olduğunu, bu sebeple ciddîye almamasını rica ettim.

Birkaç gün sonra Brest-Littowsk'a doğru İstanbul'dan ayrıldım. Berlin'e varır varmaz doğru Adlon oteline gittim. Mustafa Kemal Paşa'yı sordum. Henüz yatakta imiş. Fakat bekletmedi, o hâliyle beni kabul etti. İstanbul'dan haber sordu. Şaka kılıklı dedim ki: 'Talât Paşa, kendi kabinesi aleyhine yapılmak istenen bir hareketi Fethi Bey'den duymuş, önlemeye çalışıyormuş...' Mustafa Kemal Paşa: 'Ne diyorsun,' diye yatağından fırladı: 'Talât Paşa bundan kimseye bahsetmiyeceği üzerine namus sözü vermişti. Sözünü tutmamış, öyle değil mi?' diyerek hayli öfkelendi: 'Hayır, dedim, ben bunu Talât Paşa'dan değil, Enver Paşa'dan duydum.' Heyecan ve merakla gözlerimin içine bakıyordu. Enver Paşa ile konuştuklarımızı olduğu gibi anlattım. Sakinleşti. Sonra Enver Paşa'nın kendisine mebusluk teklif ettiği doğru olduğunu, alaylı bir dille de mebusların memurlardan farkı olmadığını ve asker kalmaktan başka çare göremediğini de üzüntü ile anlattı.''

Almanya Yolculuğu

İstanbul'da Pera Palas oteline indi. Artık her şeyin bitmek üzere olduğuna inanan, fakat bir kurtuluş yolu bulunacağından da umut kesmiyen bir adamın ruh hâli içindedir.

Bir gün kendisine Enver Paşa şu haberi gönderir: Almanya imparatoru, padişahımızı umumî karargâha davet etti. Böyle bir yolculuğa katlanabilecek hâlde değildir. Yerine veliaht gidecek. Onun yanında bulunmayı kabul eder misiniz?

Veliaht ile böyle bir yolculuk yapmayı kendisi için faydalı görür. Hemen, evet, cevabı verir. Daha önce veliaht ile tanışmalı idi. Saraya başvurur. Buluşma gününde gider. Redingotlu prens bir kanepe köşesine, Mustafa Kemal de karşısına oturur.

- Sizinle tanıştığıma memnun oldum, der.

Biraz sonra:

- Seyahat edeceğiz, değil mi?

- Evet seyahat edeceğiz.

Her sözden sonra gözlerini kapayıp kendinden geçmiş bir hâli var. Hiçbir şey konuşulmaz.

Asker selâmlama gibi törenlerde ona kılavuzluk eder. Almanca iyi bilen Mustafa Kemal'in eski hocası Naci Paşa da beraberdir. Tren kalkınca veliaht kendisini salonuna çağırır. Yarınki padişahı tanıyacaktı. Merakla gider. Sarayda gördüğünden büsbütün başka bir adam. Gözleri açıktır. Mustafa Kemal'e dikkatle bakmaktadır:

- Affedersiniz paşa hazretleri, birkaç dakika öncesine kadar kiminle seyahat etmekte olduğumu bilmiyordum. Bana anlatmamışlardı. Sizi pek iyi bilirim. Anafartalar'da kazandığınız başarı herkesin de bildiği şeydir. Siz İstanbul'u kurtarmışsınızdır. Beraber olduğumuzdan pek memnunum.

Aralarındaki konuşma ciddî ve samimî geçti. İstanbul'da iken anlaşılması kolay sebeplerin etkisi altında olmalı idi. Şimdi serbestti. Her gün kısa veya uzun bir konuşma oluyordu. Mustafa Kemal'de şu inanç belirdi ki kendisini aydınlatarak, yakından ve içten destekliyerek bu adamla bir şey yapmak imkânı vardır. Eski hocası ve şimdi veliaht yaveri Naci Bey'le onu bu yolda hazırlamak faydalı olacağında anlaşmışlardı.

Küçük bir kasabadaki karargâhında imparatorla buluştular. Veliaht yanındakileri tanıttığı sırada, bir eli göğsü üzerindeki düğmeler arasına sokulmuş olan imparator ötekisi ile Mustafa Kemal'in elini tutarak yüksek sesle:

- Onaltıncı kolordu... Anafartalar... dedi.

Mustafa Kemal sıkıldı ve önüne baktı. İmparatoru yanılıp ''ekselans'' demekle bir de gaf yaptı.

Sonra Hindenburg'a gittiler. Hindenburg veliahta güven verecek sözler söylüyor, o da teşekkür ediyordu. Mustafa Kemal ses çıkarmadı. Fakat Ludendorf Kuzey - Batı cephesi üzerinde başladıkları parlak saldırı savaşını anlatırken söze karıştı. Bunun ''parsiyel'' bir saldırı savaşı olduğunu söyledi ki bundan ciddî sonuçlar elde edilemiyeceğini anlamış olduğunu gösterir. Ludendorf sözü orada bıraktı. Mustafa Kemal'in asker olarak öğrenmek istediği Alman ordusunun ne hâlde olduğu idi.

Kayzer veliahtı görmiye gelecekti. Görüşmeler arasında yaver tercümanlığı ile velilaht adına kayzerden sordular:

- İmparatorun söyledikleri bize büyük ferahlık vermiştir. Ancak bir noktayı açık anlamak ihtiyacındayım. Türkiye'ye karşı düşman saldırısı durmadan ilerlemektedir. Eğer bu hücumlar devam ederse Türkiye yıkılacaktır. Bunları durdurmak için yeteri kadar teminat alamıyorum. Lütfen bu bakımdan beni aydınlatır mısınız?

Bu soru üzerine imparator hemen ayağa kalktı:

- Türkiye'nin sayın veliahtı, anlıyorum ki zihninizi bulandıranlar vardır. Ben size gelecekteki başarılarınızdan bahsettikten sonra şüpheniz kalmalı mıdır?

İmparator kalktığı yere artık oturmadı. Ayrıldı, gitti.

Akşam yemeğinde Hindenburg'la Mustafa Kemal arasında Türkiye'nin harp durumu üzerine konuşmaları da tatsız geçti. Mustafa Kemal durumu ''aldanmıyacak'' ve ''avunmıyacak'' kadar iyi bilmekte idi. Mustafa Kemal, veliahtı da kendi kaygılarına inandırmıştı:

- Gerçeği anlıyor musunuz? Konuştuğunuz Alman imparatorudur. Benim size arz ettiğim endişeleri giderecek bir tek kelime söyledi mi?

- Hayır.

Sonra Batı cephesine gittiler. Veliaht seyirci, Mustafa Kemal sanatçı olarak dinlediler ve gördüler. Mustafa Kemal cephedeki komutanın söyledikleri ile yetinmiyerek ateş hattına kadar gitti. Ağaçlara kadar tırmandı. Alman subayları tehlikeli durumda olduğunu kendisinden gizliyemediler.

Mustafa Kemal umutlu idi. Veliahta açıldı:

- Henüz padişah değilsiniz. Fakat Almanya'da gördünüz ki imparator, veliaht, prensler hepsi bir iş üzerindedir. Neden siz bütün işlerden uzak kalasınız?

- Ne yapabilirim?

- İstanbul'a gider gitmez ordu komutanlığı isteyiniz. Ben sizin Erkân-ı Harbiye Reisiniz (Kurmay Başkanınız) olurum.

- Hangi ordunun komutanlığını?

- Beşinci ordu.

Bu numaradaki ordu Liman von Sanders'in emrinde bulunan veya bulunmak gereken ve Boğaz'ı savunacak ordu idi.

Vahidüddin: ''Bu komutanlığı bana vermezler!'' dedi.

Siz isteyiniz.

- İstanbul'a gittiğim zaman düşünürüz.

Bu umutlandırıcı bir cevap değildi.

***

İstanbul'a dönüşlerinde rahatsızlanması üzerine bir ay kadar yatağından çıkmadı. Hekimler Viyana'ya gitmekliğini istediler. Bir ay kadar da Viyana yakınlarında bir sanatoryumda kaldı. Sonra Karlsbad'a gitti.

Rahatsızlığı henüz tam geçmemişti ki 1918 Temmuzunun 5 inde İzmirli tanıdığı biri ile arkadaşı Karlsbad'da kaldığı yere gelip padişahın öldüğünü haber verdiler. Birkaç gün içinde tamamlayıcı haberler de aldı. İzzet Paşa yeni padişahın yaver-i ekremi (1) olmuştur. Bu olay ilgi çekici idi. Çünkü yaverlik değil, bir çeşit askerî danışmanlık, kurmay başkanlığı gibi bir şeydir, sandı.

Bir müddet sonra yaveri kendisine hemen İstanbul'a gelmesi için bir telgraf çekti. Ciddî bir sebep olmadıkça dönmek istemediğinden bu yolda cevap yazdı. İkinci bir telgrafta ''İstanbul'a süratle gelmesi arzu buyrulduğu'' yazıldığından Temmuz sonlarında Karlsbad'dan hareket etti. İstasyonda karşılayan yaverinden öğrendi ki İstanbul'a dönmesini istiyen İzzet Paşa idi. Geldiğini bildirmesi üzerine Pera Palas otelinde kendisi ile görüştü. İzzet Paşa hiçbir sebep olmadığını, ancak Almanya yolculuğundaki yakınlığı devam ettirmek faydalı olabileceğini düşünerek telgrafı yazdırdığını söyledi. Mustafa Kemal:

- Her hâlde umumî durumun fenalığını gidermek için yeni padişahı yeni bir yöne çevirmek lâzımdır. Bu yolda kendisi ile görüşmekliğimi uygun bulur musunuz? diye sordu.

İzzet Paşa:

- Doğru! dedi.

Padişahın yaverliğine geçen hocası Naci Paşa ile padişahtan bir görüşme istedi. Saraydan olumlu cevap geldi: ''Yolculuk arkadaşım Veliaht Vahidüddin ile birkaç ay ayrılıktan sonra yeni padişah Vahidüddin'in salonuna Naci Paşa yanımda olarak girdim. O andaki duygularımı şöyle anlatabilirim: Tahta oturmadan önce çok şeyleri çok açık görüştüğümüz ve benim bütün fikirlerime katılır gibi görünen bu zat acaba hükümdar olduktan sonra benim aynı yolda konuşmaklığıma izin verecek midir? Bunda duralıyordum. Bu duraksama duygusu ile karşı karşıya geldik. Beni çok nazik kabul etti. Daha fazla iyi yüz gösterdi. Oturdu, bana karşıda yer gösterdi. Bir de sigara verdi. Kendi sigarası için yaktığı kibriti bana uzattı. Doğrusu çok umutlandım. Kendisinden serbestçe konuşmak iznimi aldıktan sonra, hemen başkomutanlığı kendiniz üstünüze alınız, bir kurmay başkanı seçiniz, her şeyden önce orduya sahip olmak lâzımdır, ancak ondan sonra düşünülebilecek kararlar uygulanabilir, dedim.

Vahidüddin bu teklifim üzerine, tıpkı ilk görüşümde olduğu gibi, gözlerini kapadı ve az sonra şu cevabı verdi:

- Sizin gibi düşünen başka kumandanlar var mı?

- Vardır.

- Düşünelim.

Konuşmamız kendiliğinden bitmişti. İzin aldım.

Birkaç gün sonra beni İzzet Paşa ile birlikte kabul etti. Umumî konular üstünde kaldık. Vahidüddin çok ihtiyatlı idi. Günler sonra tekrar kendisi ile yalnız görüşmek istedim. Beni bu sefer de kabul etti. İlk teklifimde direnir yollu konuşmaya başladım. Hemen bana cevap verdi:

- Paşa, ben her şeyden önce İstanbul halkını doyurmak zorundayım. İstanbul halkı açtır. Bunu temin etmedikçe alınacak her tedbir yanlış olur.

Gözlerini kapadı. Ben tilki mizaçlı entrikacının yüzlerce örneğinden biri karşısında bulunduğumu üzülerek anladım. Bir fikir daha söylemekten kendimi alamadım:

- Çok doğru buyuruyorsunuz. Ama İstanbul halkını doyurmak için alınması gereken tedbirler zat-ı şahanenizi bütün memleketi kurtarmak için alınması gereken lüzumlu ve acele tedbirlere başvurmaktan alıkoyamaz. Bildirmeğe mecburum ki yeni padişahın ilk hareketi kuvvetin sahibi olmak olmalıdır.

Biraz tedbirsizce konuşmuştum. Verdiği cevaba şu sözler de karıştı:

- Ben Talât ve Enver Paşa hazretleri ile görüştüm.

Bunu söyliyen adam, daha birkaç ay önce Talât ve Enver paşalardan tiksindiğini söyliyen ve bunların memleketi yıkılmaktan başka sonuca götürmesi imkânsız hareketlerini tenkit eden Vahidüddin idi. Benim Vahidüddin karşısında vicdan görevim sona ermişti. Ayağa kalktım, izin istedim. Gözlerini kapadı ve hiçbir kelime söylemeden elini uzattı.''

Harbin Sonu

Vakitsiz kimseyi ürkütmek istemiyen Mustafa Kemal, ordu komutanı olduğundan, her cuma günü selâmlık töreninde bulunmakta idi. Bir defasında Naci Paşa geldi. Padişahın kendisini özel olarak görmek istediğini söyledi. Yanında iki Alman generali vardı. Mustafa Kemal'le yalnız kalmak istemiyordu. Gitti. Padişah:

- Sizi Suriye'ye kumandan tayin ettim. Oradaki durum ciddîleşmiş. Gitmeniz lâzımdır. Sizden istediğim şudur: O tarafları düşman eline geçirtmeyiniz. Hemen hareket etmelisiniz.

Sonra Alman generaline bakarak:

- Bu kumandan dediklerimi yapabilir, dedi.

Sadece izin alıp salona döndüm. Enver Paşa'nın güler yüzü karşıma çıktı:

- Azizim, hiç olmazsa biraz esaslı tedbirler üzerinde konuşalım. Benim bildiğime ve anladığıma göre artık Suriye'de ordu, kuvvet, durum, hepsi sözden ibarettir. Beni oraya göndermekle öç alıyorsunuz. Sonra usul dışında bana bizzat padişaha emir verdirdiniz.

Enver Paşa gülüyordu.

***

İkinci defa yedinci ordu komutanı olarak Nablüs'teki karargâhındadır. İlk işi çok yorucu dolaşmalarla cepheyi görmek ve durumu incelemek olmuştur. Şu kanıya varmıştır ki her şey bitmiştir. Yakın felâketi önlemek için esaslı tedbir bulmak güçtür. Yüzlerce kilometre uzunluğunda bir cephe üzerinde üç ordu vardır. Adları ordu... Zayıf, dağınık birtakım kuvvetler... Daha İstanbul'dan ayrılmazdan önce düşündüğü, şekiller içinden çıkmak, gerçekler içine girmekti. Yani bütün kuvvetlerle ufak da olsa değeri olan tek bir ordu kurulmalı idi. Gene daha önce bu tek kuvvetin kendi emrine verilmesi lâzım geldiğini bildirmişti. Teklifini ciddîye aldıramadı.

Karlsbad'dan tam iyileşmiş olarak dönmüş değildi. Çektiği üzüntüler ve cephe dolaşmaları yorgunluğu ile tekrar rahatsız olmuştu. İstanbul'dan çıkalı on beş gün olmamıştı. Yatağında idi. Bir gün kurmay başkanı o günün raporlarını okudu. Basit raporlar, her zamanki gibi... Şimdi kendisini dinliyelim: ''Yalnız raporlar içinde bir nokta dikkatimi çekti. Bu bir İngiliz esirinin söyledikleri idi. Sezdim ki bir veya iki gün sonra İngilizler bütün cephe üzerinde saldırıya geçeceklerdir. 'Biraz sonra Kurmay Heyetini toplu olarak görmek isterim,' dedim. Yataktan kalktım. Giyindim. Çalışma odasına giderek bir emir yazdım. Bu emire, düşman 19 Eylül günü umumî saldırı savaşına geçecektir, diye başlıyor ve buna karşı alınacak tedbirleri sıralıyordum. Emri bilgi edinmesi için grup kumandanı Liman von Sanders Paşa'ya da gönderdim. Çok saydığım bu zat benim raporlardan çıkardığım sonucu uzak görmüş ve gülmüş. Bununla beraber ihtiyatlı olmaktan zarar gelmez diye bana da fazla bir şey söylemiye lüzum görmemiş. Ben verdiğim emrin uğrayabileceği anlayışsızlığı tahmin etmiştim. Onun için düşmanı çok dikkatle takip ediyordum. 19-20 Eylül gecesi kolordu komutanlarını telefon başına çağırdım ve sordum:

- Verdiğim emri ve ona göre tedbirleri aldınız mı?

- Emriniz yapılmıştır, cevabını verdiler.

Ben daha telefon konuşmasını bitirmeden düşman topçusu hatlarımız üzerine ateş etmiye başladı. Gece savaşla geçti. Benim ordumun sağ kanadındaki ordu esir düştü ve boş kalan cepheden geçen düşman süvarileri Liman von Sanders'in karargâhını bastı. Gerçek meydana çıkmıştı. Fakat neye yarar?

Anlatılması uzun güçlükler içinde nehirlerden geçerek, çöllerden aşarak ordumu Şam'a kadar getirebildim. Şam'ın içinde bir anormallik sezindim. Bunun manasını anlamak güçtü. Fakat ben okuldan kurmay yüzbaşı olarak çıktıktan sonra ilk sürgün yerim olan Şam'ı tanımış olduğum için kolaylıkla bize karşı sinsi bir hazırlanma olduğunu anladım. Şam'da von Sanders'i bulacağımı sanıyordum. Bırakmış, gitmiş. Daha önce gönderdiğim kurmay başkanım Sedat Bey'e direktif vermiş. Buna göre ben ordumu Şam'ı savunması için dördüncü ordu komutanı Mersinli Cemal Paşa'nın emrine vereceğim ve kendim Rayak taraflarındaki komutansız kuvvetleri emrime almak üzere hemen hareket edeceğim. Victoria otelindeki karargâhından Cemal Paşa'yı buldum. Benim aldığım direktiften onun da bilgisi vardı. Yedinci ordu kuvvetlerini kolordu komutanlarından İsmet Bey'in kumandası altında ona teslim ettim. Ben de o gece hususî bir trenle Rayak'a gittim. Rayak'ta von Sanders'le görüştüm. Benim karargâhım Rayak'ta, von Sanders'inki Baalbek'te idi. Gördüğüme göre Rayak çevresinde dağınık, morali bozuk, birtakım insanlardan başka kuvvet denecek bir şey yoktu. Erleri güvendiğim subaylar ve komutanlar tarafından hemen toplatıp teftiş ettim. Rayak istasyonunun ateşe verilmesini de emretmiştim. Bana bazı ordu komutanlarının atla kuzeye geçtiklerini haber verdiler. Şam'ı savunacak komutanın ayrılıp gittiği anlaşılıyordu. Düşmana teslim olan bir kolordunun komutanının da Rayak'a geldiğini duydum. Yanıma çağırttım, dedim ki:

- Kolorduyu bırakıp Beyrut'a gittiniz. Oradan da benim yolladığım trenle buraya geliyorsunuz. Kolordu denen şey, kuvvet bakımından en büyük birliktir. Bunun komutanı bir tek erini dahi kurtarmaksızın, bilâkis topunu birden düşman elinde bırakarak şahsını kurtardığı vakit, bütün sebepler ve şartlar onun aleyhindedir. Şimdi size bir iyilik yapmak istiyorum. Fakat bir şartla: Kumanda etmek için maneviyatınız henüz yerinde midir?

Biraz düşündükten sonra:

- Evet, dedi.

- O hâlde Baalbek'te bekliyen Fuad Paşa'nın (Cebesoy) yanına gidiniz, yarın size bir kuvvetin kumandasını vereceğim.

Bu zat benim yanımdan ayrılmış ve Baalbek'e değil, trene binip İstanbul'a gitmiştir.

O gece bende şöyle bir uyanma oldu: Bütün cephelerde ve bütün kuvvetler üzerinde emir ve kumanda kalmamıştı. Âdeta delice bir emir verdim. Bu emrin esaslı noktası şudur: 'Şam'da ve Rayak'ta bulunan bütün kuvvetler kuzeye hareket edeceklerdir.' Emrin bir kopyasını bilgi edinmesi için von Sanders'e gönderdim. Bana karşı bir köpürme olmuş: ''Kimdir bu adam ve ne yapıyor?'' Ben zaten bunu bekliyordum. Yapacağım işin ne olduğunu anlatacağımdan şüphem olmıyarak, Rayak istasyonunu yaktıktan sonra, yerli halkın ateşleri içinden geçerek Baalbek'e geldim. Oradaki kuvvetlere emrimi yerine getirmelerini söyliyerek von Sanders'in bulunduğu Humus'a geçtim. Gece idi. Çok samimî olarak alınacak kararın bundan ibaret olduğunu von Sanders'e söyledim. Von Sanders çok asilce:

- Karar budur, dedi. Fakat ben nihayet bir yabancıyım, bu kararı veremem. Bunu ancak memleketin sahipleri verebilir.

- O hâlde karar uygulanacaktır, dedim.

- Yalnız rica ederim, benim kurmay başkanımla da anlaşır mısınız?

Kurmay başkanı Diyarbakırlı Kâzım Paşa idi. Hastaydı. Von Sanders'le beraber yattığı odaya gittik. O da benim fikrime katıldı. Pratik kararım şu idi: Ortada kalan yedinci ordu adı ve birçok yıkıntı... Bunları Halep'te, Suriye'nin kuzey sonunda toplamak, ondan sonra yapılacak şeyi düşünmek... Bunu ben kendim yapacaktım. Von Sanders teklifimi kabul etti.''

Bu kuvvetler Halep'te toplanmıştır. Devamlı yorgunluklar yüzünden birkaç gün rahatsızlık çekti. Yataktan kalkıp da Baron otelindeki karargâhına geldiği günün ertesinde Halep hava hücumuna uğradı. Şehir ayaklanmaya yüz tuttu. Damlardan bombalar atılıyordu. Daha önce tertipli davrandığından Mustafa Kemal Halep'te bir sokak savaşı yapmak zorunda kaldı. Bir hayli adam öldü. Zati Halep'te kalacak değildi. Otomobili ile şehirden çıkmak üzere iken Halep'teki komutana şu emri verdi: ''Bu akşam Halep ilerisindeki kuvvetleri geriye çekeceğim. Yarın Halep'in kuzeybatısında İngiliz ve Araplarla savaşacağım. Hareketlerinizi buna göre tertipleyiniz.''

Ertesi gün sabahleyin Türk kuvvetlerinin çekildiği zaman İngiliz ve Araplar saldırıya geçtiler. Mustafa Kemal onları yendi ve bozdu. Bu savaş sonucu tuttuğu hattı savunmaları için birliklerine emir verdi. Çok zaman sonra Erzurum ve Sivas kongrelerinde millî sınırı çizmek için Türk süngülerinin çizdiği bu hat esas alınmıştır.

1915'te Arıburnu ve Anafartalar zaferi ile İstanbul'u kurtaran ve 1916'da doğuda Ruslara karşı tek zaferi kazanan Mustafa Kemal, devlet düşmana teslim olacağı günlerde kuvvetlerini kurtaran tek kumandan olmuş ve son çarpışan Türk birlikleri ile İngilizlerin ileri hareketini durdurmuştu.

***

Halep'te bulunduğu son günlerde düşündüğü hep şu idi: Şimdi ne yapacaktık? Müttefiklerimiz ve biz partiyi kaybetmiştik. Fakat Türkiye için durum bütün varlığından olacak kadar tehlikeli idi. Kaybettiğimizi artık geri alamazdık. Ancak varlığımızı korumak için çabuk ve kesin tedbirlere başvurmalı idik. Harbi bu sonuca getiren o günkü hükûmetten böyle bir hareket beklemek boşuna idi. Hemen bu kabine düşürülmedi, onun yerine Mustafa Kemal'in de içinde bulunduğu yeni bir hükûmet kurulmalı ve bütün komuta Mustafa Kemal'e verilmeli idi. Fikrini telgrafla Padişah Vahidüddin'e yazdı. Telgraf şudur: ''Seryaver-i Hey'et-i Şehriyarî Naci Beyefendiye: Talât Paşa kabinesinin mefluç bir hâlde bulunduğunu, Tevfik Paşa hazretlerinin de bir kabine teşkilinde müşkülâta uğradığını haber alıyorum. Ordular muharebe kudretinden mahrum ve zaten mevcut kuvvetler müdafaadan âciz bir hâle getirilmiştir. Düşman her gün daha müsait ve ezici şartlar elde etmektedir. Birlikte olmadığı takdirde münferit olarak ve behemehal sulhü takarrür ettirmek lâzımdır. Aksi takdirde memleketin kâmilen elden çıkması ve devletimizin tamir götürmez felâketlere maruz kalması ihtimalden uzak değildir. Muhterem padişahınıza olan sadakatim ve vatanın selâmetini temin için arz ederim ki Sadaretin Tevfik Paşa hazretlerine verilmesi ve Fethi, Tahsin, Rauf, Canbulat, Azmi, Şeyhülislâm Hayri ve âcizlerinden mürekkep bir kabine teşkil edilmesi zarurîdir. Bu kabine vaziyete hâkim olacağı kanaatindeyim. Münasip ise bu zatların şevketmeap efendimize arzını rica ederim. -15 Birinci Teşrin (Ekim) 1918- Fahrî Yaver'i Hazret-i Şehriyarî Mustafa Kemal."

Gerçi Talât Paşa çekildikten sonra Tevfik Paşa yerine İzzet Paşa yeni hükûmeti kurmuşsa da Mustafa Kemal Paşa bu hükûmete alınmamıştır. Yalnız İzzet Paşa kendisine bir tel- graf çekmiştir ki son cümlesi şu idi: ''Badessulh refakatiniz eltaf-ı Sübhaniyeden memuldür.'' Mustafa Kemal barışın çabuk gelmiyeceğini, o zamana kadar çok krizli ve önemli durumlar karşısında kalınabileceğini, bu günler içinde vatana ciddî hizmetlerde bulunmak imkânı olabileceğini, bu sebeple Harbiye Nazırlığını ve kuvvetler kumandanlığını istemiş olduğunu söylemişti.

Atatürk bana son harp günlerinin hatıralarını anlatırken Gaziantep Milletvekili Ali Cenani Bey, ki Ticaret Bakanlığı da etmiştir, yanımızda idi. Dediğine göre İstanbul'dan Gaziantep'e giderken Katma istasyonunda Mustafa Kemal Paşa'ya raslamış. İstasyondaki karargâhında, çapulcuların şehir yakınlarına kadar geldiğini, ordu çekildikten sonra akrabalarının düşman ayağı altında kalacaklarından korktuğunu, onun için memleketine gitmekte olduğunu anlatmış. Mustafa Kemal demiş ki:

- Memlekette adam kalmadı mı? Kendinizi savunma çarelerini düşününüz.

Ali Cenani hayretle sormuş:

- Ne ile? Nasıl?

- Teşkilât yapmalı... Millî bir kuvvet meydana koymalı... Ben istediğiniz silâhı veririm.

''Gerçekten de o zaman Mustafa Kemal tarafından verilen silâhlarla millî teşkilâtın çekirdeği kurulmuştu.''

1918 yılının son aylarında yıldırım orduları grup kumandanlığı Mustafa Kemal'e verilmişti. Adana'ya geldi. Grup karargâhı şehir yakınında küçük bir otelde idi. Mareşal Liman von Sanders ile Kurmay Heyetini bu otelde buldu. Liman von Sanders ile Mustafa Kemal yalnız başlarına karşı karşıya. Von Sanders büyük terbiye ve nezaketle, fakat acıklı bir dille aşağıdaki sözleri söyliyerek kumandayı teslim etti:

- Siz savaş cephelerinde Arıburnu ve Anafartalar'da çok yakından tanımış olduğum bir kumandansınız. Aramızda gerçi bazı hâdiseler de geçti. Ama bunlar bize birbirimizi daha iyi tanıtmaya yardım etmiştir. Bugün Türkiye'yi bırakmıya zorlanırken emrim altındaki orduları Türkiye'ye ilk geldiğim günden beri o takdir ettiğim kumandana teslim ediyorum. Bu umumî felâket içinde bedbahtlık duymamak imkânsızdır. Ben yalnız bir şeyle kendimi teselli ediyorum: Kumandayı size bırakmak! Bu dakikadan itibaren emir sizindir, ben misafirinizim.''

***

Bu bölümü Enver Paşa üzerine bir fıkra ile bitirelim: Harbin sonlarına doğru İttihat - ve - Terakki ileri gelenleri de umut keserek tek bir barış denemesinde bulunmak istemişlerdi. Fakat Enver Paşa ile bu bahis üzerinde konuşmak ihtimali yoktu. Atatürk'ün eski umum kâtibi Hasan Rıza Soyak'ın babası Üsküp'te 1908 ihtilâlinden önce Enver'i de tanımıştı. Enver kendisinin elini öper, herkesten kaçırdığı sultan eşini de yalnız ona çıkarırdı. Bir gün kendisini Merkezi Umumî'ye çağırıp:

- Senden bir ricamız var. Enver Paşa'ya yalnız sen söz anlatabilirsin, dediler.

Meselenin ne olduğunu da söylediler. Enver Paşa'ya gitti, başkumandan kendisini yemeğe alıkoydu. Soyak'ın babası uzun uzun anlattı. Enver Paşa cevap olarak:

- Vah vah, dedi, seni de zehirlemişler. Ben Cenab-ı Hak tarafından Türk milletini kurtarmak ve yükseltmek için ''müekkel''im (1) Onun için hiç üzülme. Rahat uyu.

Akşam eve döndükten sonra babası oğluna der ki:

- Hani Harbiye Nazırı, başkumandan, damat olmasa Enver'in yeri tımarhanedir.