BURKANCI EDEBIYATTA NAZIM
Burkanci edebiyatta "nazim, manzume, siir" kavrami igin Tiirkc.e kosug ve tak§ut; Sanskritce slok ve padak tabirleri kullanihr. Ir kelimesi ise daha cok "sarki" manasina gelir.
Hemen hemen tamami dini olan Burkanci si-irde nazim birimi gogunlukla dortliiktiir; ancak zaman zaman sekizliklerden meydana gelen siirler de goriiliir. Burkanci §iirde de en onemli ahenk un-suru, Mani siirinde oldugu gibi misra basi ka-fiyesidir. Misra sonu ahenk unsurlan, Burkanci siirde daha ileri bir derecededir. "Gramer ali-terasyonu" da denilen eklerle yapilan redif, bu si-irde c.ok sik goriiliir. Hatta Burkanci siirde yer yer misra sonu kafiyesine bile rastlanmaktadir. Peter Zieme tarafmdan yaymlanan su dortliikte misra sonu kafiyesi qok aqik bir sekilde goriilmektedir:
Tort tavip yirdinc.iinung korki Tiidriim tering taluy ogiizniing tiirki Torttin singarki taglarnmg borki Tuz yagiz yir iiztengining orki.
"Dort tavip diinyasmin hasmeti Derin derin denizlerin kudreti Dort bir yandaki daglarm borkii Diiz ve kara yer yiiziiniin zirvesi."
" Yukandaki dortliikte de farkedildigi gibi "ic aliterasyon" Burkanci siirde de goriilen bir ahenk unsurudur. Fakat Burkanci siirde ahenk ba-kimmdan asil muhim nokta, kit'alann, son mis-ralarda tekrar edilen ek, kelime veya kelime grup-lanyla birbirine baglanmasi ve boylece kosma catisimn kurulmasidir. Ornekler arasinda yer alan "Inane," siirde "manur men, tapmur men, okiiniir men" kelimeleri; "Oyle Yerlerde" siirinde "am teg orunlarta" kelime grubu kit'a sonlarma gelerek kit'alan birbirine baglamaktadir.
Burkanci siirde hece sayisi qok degisiktir. 7 he-celi misralar bulundugu gibi 20 heceli misralar dahi bulunabilmektedir. Ancak art arda gelen mis-ralarda hece sayisi esitligi (hece vezni), ufak tefek sapmalarla Burkanci siirde mevcut sayilabilir. Kisa misrali siirlerde 4+3 durakh hece veznine sikc.a rastlanir.
Burkanci siirde "huner" sayilabilecek bazi ahenk unsurlan da zaman zaman kullamlmistir. Mesela Resid Rahmeti Arat'm Eski Tiirk §iiri ese-rinde yer alan bir manzumede (s. 102-115) misra basi kafiyeleri, Sogdak alfebesi sirasma goredir. Bu, divan edebiyatmdaki elifnamelerde goriilen bir husiisiyettir.2 Dokuz misralik bir baska siirde her misra dort kelimeden meydana gelmekte ve her kelime t ile baslamaktadir.3
Burkanci edebiyatta mensur eserler iclnde de manzum par^alara rastlanmaktadir. Bilhassa Altun Yaruk'ta pek 50k manzum parc,a vardir. Ancak Altun Yaruk'taki manzumelerde, biitiin Uygur si-irinin karakteristik vasfi olan misra basi kafiyesi (kit'a aliterasyonu) goriilmez. Bu manzumeleri ne-sirden ayiran en onemli ozellik, yiiklemin nes-neden once gelmesidir. Daha zayif olarak his-sedilen bir bafka ozellik de 4+3'liik hece veznidir. Insadi Sutra'da rastlanan manzum kisimlarda ise misra basi kafiyesi mevcuttur.
"Oyle Yerlerde" adi verilen siir; konu ba-kimmdan bir biitiinliik arz etmesi, misra basi ka-fiyesinin ve diger ahenk unsurlarmm son derece garpici olmasi, tabiat ile insan ruhu arasmdaki miinasebeti ustalikla islemesi, Burkanci zahidlerin inzivaya ^ekildikleri daglik ve agaglik yerlerle akar su ve gol kenarlari canli bir sekilde tasvir etmesi gibi sebeplerle Burkanci siirlerin en giizel ornegi kabul edilmektedir.
Burkanci Uygurlardan adi bize kadar ulasan sairler sunlardir; Pratyaya-§iri, Cisuya tutung, Kalim Keysi, Ki-Ki, Smgku Seli Tutung, Asig Tu-tung, Cinasiri. Bunlar arasinda bilhassa Pratmaya-§iri dikkate deger. "Her zaman soylenmek i^in, baskalarma gerek olur dusiincesiyle, canhlara fay-dali olsun ve burkan olsunlar" diye bizzat naz-mettigini ifade ettigi 10 kadar manzum par^asi bi-linmektedir ki hepsi 321 misra tutmaktadir. Ruhani ziimreye mensup oldugu anlasilan bu sairin asil adi bilinmemektedir. Ifadesinden ve siirlerinden dile hakim bir san'atkar oldugu anlasmaktadir. Onuncu asirda yasadigi tahmin edilen Bes Balik'h Smgku Seli Tutung ise Altun Yaruk terciimesiyle dikkati geker. Bu eserdeki manzum parcalarda Smgku Seli Tutung yer yer lirik bir soyleyise ulasir.
(1). Peter Zieme, "Eski Uygurlar'm Burkancilikla Ilgili AUiterasyonlu Kostuklan Uzerine", 1. Milletler Arasi Tiirkoloji Kongresi Teb-
ligler, 2. Istanbul, 1979, s.560.
(2). Amil gelebioglu, "Harflere Dair", Milli Kiiltiir, Ankara, Haziran, 1980.
(3). Peter Zieme, a. mak., s. 571
: AZERBAYCAN EDEBIYATI -.
63
I§tigrak (*)
25
turgin siiz-uk ol suv-nung.
turum ara teg§ilip.
topulur yaruk odvi-lig.
tongup buz bolmig-in sakingu ol.
Durgun, suzuk olan suyun
Durumunun degisip
Seffaf, parlak, sert^e
Donup buz oldugunu diisiinmeli
amtiki mum teg sakm^-ig.
alku odte kolulap sakmsar.
abita burkan ulu§-inta.
adirthg utgurak togar-lar.
I§te boyle bir diistinceyi Her zaman diisiinenler, Abita burkan iilkesinde Bambaska, apagik dogarlar.
30
ugiinc kolulamak iginte ongdiinki ol buz teggilip. odvi vaytun-lig yagiz yir. 6z-in ok butmi§-in sakinip.
U^uncusii, diifiinunce, Onceki o buz degif ip Sert Vaytun kara yerinin Kendiliginden oluf tugunu diif iiniip
35
yiti erdinilig bir siruk.
yir-ig kotiirii turur-m. yintem sekiz kir-lar-i. yitingsiz korkle bolmi§-m.
, .Yedi cevherli bir diregin Yeri kaldirip tuttugunu, Her sekiz yuziiniin Eri§ilmez giizel oldugunu,
40
sekiz yiiz-inte yiiz-er ongi seviglig erdini mun^uk-lar. setireksiz tiya-hg bakdi-hg. seqe tanglancig idigler.
Sekiz yiiziinde yuzer turlu Sevilen mucevher, boncuklar. Arahksiz tiya'h, bakdi'h Se^kin, nadide bezekler.
birer erdini mun^uk-tin. bir-inte minger yaruk-lar. birtem uz korii kanm^siz. birkerii yaltnyu oner-ler.
Her bir mucevher, boncuktan, Bin bir turlu i§iklar -Bir kez bakmaga doyulmaz-Bir arada parildayip (jikar.
45
se^ilip birer yaruk-lar sekiz-er [tii]men torter ming. seviglig ongliigin yaltnyu. serilip turmis-m sakmgu ol.
Sec.ilip her bir lfigin Sekizer tiimen, dorder bin Sevilen rengiyle parlayip Yayilip durdugunu dii§unmeli.
(*) Metin Re§id Rahmeti Arat'm Eski Turk §iiri'nden ahndi.
64
TİİRK EDEBİYATLARİ
Oyle Yerlerde (*)
(Am Teg Orunlarta)
adkasu turur kat kat tag-ta amil aglak arayandan-ta artu£ sogiit altm-inta akar suv-luk-ta. amran^igin u<;dasi kus-ki-a-lar tirin-lik kuvrag-hk-ta adkag-siz-m mengi tegingiiliig ol am teg orun-lar-ta
Sira sira duran kat kat daglarda,
Sakin ve issiz Arayadan da,
Ardic^ agaijlan altindaki
Akar sularda.
Seving i^inde ucan kuscuklann
Derilip toplanacagi yerde
Her seyden uzak, huzur bulmah
Oyle yerlerde.
kokerip turur korkliig tag-ta kongul yarasi aglak orun-ta. " kop yigi telim sogiit-liig erip kopirip turur kogmen suvluk-ta koz ba§lap ka^ig-larin yigirup koz-unmi§ bililmif-?e [orun]-larta. kiisengig-siz-in mengi teginguliig ol am teg orun-larta.
Gogerip duran gorklii daglarda, Goniile yara§ir issiz yerlerde, Yogun sogiitliikler arasindaki Kopiirup duran gol suyunda; Bafta goz, duyulardan siyrihp Goriinmiif, bilinmif^e yerlerde, Arzudan uzak, huzur bulmah Oyle yerlerde.
Fal Kitabi (*)
birtik sii siilemek athg irk kelser, savni inge ayur
sii siileser yir tileniir
ki§i sozleser sav alkmur
Eger ordu yiirutmek adh fal gelse yoruntu fdyledir:
Ordu yiiriitse yer delink, Kif i konu§sa soz tiikenir.
yol azsar ev tapmaz kisi yangilsar i§ biitmez
Yol §a§sa ev bulunmaz, Kigi yanilsa i§ bitmez.
6z kentiingin bek tutgil
ottig savka yonma
Kendi kendine hakim ol, Rica, niyazinda bulunma.
ogiiz ertgeli ogradmg i§ing biitmez beg bolgali kihnting yarlikmg yorimaz.
Irmak gecmege gittin, i§in bitmez,
Beg olmaga ^ah§tin, buyrugun yurumez.
kilrm§ i§ing yagilig
sozlemis savmg tiidiif lug
Kildigin if dii§manca, Soyledigin soz kavgahk.
yer igkek egiriir yagi yavlak aldayur
§eytan ve cin kusatir, Diisman ve hasim aldatir.
(*) Metin Re§id Rahmeti Arat'in Eski Tiirk §iiri'nden ahnmi§tir.
AZERBAYCAN EDEBIYATI
65 kiin tengri kolimti geriging oze ay tengri batti kutung oze
Gun Tann gomuldii askerin iistiine, Ay Tann bath bahtm iistiine.
6z kentiingke inangil
kentii kongiilungin bek tutgil
Kendi kendine inan, Kendi gonliinii pek tut.
etuziingin kuzetser sen kelen keyik miiyuzi teg ating kiing kotriilgey
Viididunu gozetirsen Gergedan boynuzu gibi Adm, iiniin yiikselir.
biriik bu korumak athg irk kelser savin ige tir
suv tamiri kurisar ya§ yavis. gu kunyur ki§ i ku^i korasar, yat ki§i ke basitur
Eger bu eksilmek adit fal gelse yorumu soyledir:
Su daman kurusa, taze ye§illik kurur, Kisi giicii azalsa, yad kisiye ezilir.
tegirmi tarn i^inde esriik bolting tegirmileyiiki yagmg telim bolti
Deginni dam i^inde sarhos. oldun, Cevrendeki du§manm 50k oldu.
asiging ayagmg egsiidi eding tavaring kokti
Faydan, kiymetin eksildi, Malm miilkiin azaldi.
Agit (*)
aklar buht orlep kiikirep alkuka mu kar yagurur ak bir sa^hg kan anam a^iyu mu ya§larin akidur.
Ak bulutlar ^lkip giirleyip Her yana mi kar yagdinr? Ak sagh ihtiyar anam Aciyla mi yafini akitir?
yazki bulit ya§lap kokiirep yagmurlar mu ol yagidur yasi kigig alganlanm ya§larm mu akidur
Yaz bulutu 9akip giirleyip Yagmurlar mi yagdinr? Yagi kii^iik aldiklanm Ya§lanni mi akitir? karalar bulut orlep kukiirep kar mu yagmur ol yagurur kan ya§hg ol anam kayguda mu ya§m akidur
Kara bulutlar qikip giirleyip Kar mi, yagmur mu yagdinr? Kocamif ya§h anam Kayguda mi ya§mi akitir?
kiizki buht kukurep orlep kop mu yagmur ol yagidur kongiil ta§im iki kigig koz ya§larm mu ol akidur.
Giiz bulutu gurleyip gikip Cok mu yagmur yagdinr? Goniil ta§im iki kiigiik Gozyaslanmi mi akitir?
(*) Metin Re§id Rahmeti Arat'm Eski Tiirk §iiri'nden alinmiftir.
66
TİİRK EDEBİYATLARİ
Aynh§ (*)
adaylarim kagma kulun atam kayda termii erki amrak togmis ini kelin agam kayda termii erki
Yavrularim, ka^ak kulun, Babam nerede der mi ki? Sevgili dogmus, kardes, gelin Agam nerede der mi ki?
beige turgan bis-on oglan begim kayda termii erki, bezeklikte kizlar kirkm bertermii kongiilin (erki)
Belde duran elli yigit Begim nerede der mi ki? Haremde kizlar, cariyeler Gonliinii paralar mi ki?
katta turgan kaq ol oglan kayda begim termii erki kagusgulug kiinni kiisep kaygu ...erki
Katimda duran yigitler Nerede begim der mi ki? Kavuf ma giiniin dzleyip Kaygu geger der mi ki?
Bilgi (*)
bilig biling ya begim bilig sanga es bolur bilig bilgen ol erke bir kiin devlet tus bolur
Bilgi bilin, ey beyim! bilgi sana es olur; bilgi bilen insana bir gun devlet yar olur.
biliglig er bilinge ta§ kurgansa ka§ bolur biligsizning yamnga altun koysa tas bolur.
Bilgili insan beline tas kusansa, ka§ olur; bilgisizin yanina altin konsa, tas olur.
