VIII. Uluslararas~T urk Dilbilirni Konferans~B ildirileri
7-9 Agustos 1996, Ankara 1997: 191-206
TURKCEDE NEDENLI GOSTERGELER:
YANSIMALARDA ANLAMLAMA
Omer Demircan
Istanbul ~niversitesi
1. Nedenli gosterge turu olarak yanslma
Bu yazlnln baglam~nda gosterge, "belli bir dile bag11 olarak anlam(1ar) taglyan bir
ses dizisi" (ornegin 'koy', git, sun, bu), nedenlilik ise, dilsel bipinzle anlanz~
aras~ndakid ogal iligki (soz gelimi /tM = kap~yvu~n na eylemiyle iiretilen ses dizisinin
igitme organlnca algdanan biqimi) diye tan~mlanabilir.B ilindigi gibi iiq gene1 gosterge
tiirii ay~rdedilir.
Birincisi, "gosteren" (ornegin /td yanslma biqimi) ile "gosterilen" (kapal~ bir
hacim iqinde s~k~gmhlgav a ya da gazln, birden aqdan bir delikten ya da yarlktan baslnqla
d~gasrl~zm asl ) aras~nda" nedenli" bir iligki kuran gostergeler. Burada bagtaki kapant~I t/,
sonra dar bir aqlma, ve ardlndan siireli,otiimsiiz bir s~zmaIs / ( tss > t~s),s es
organlarmn devinimi ve q~kard~segs ~d izisiyle birebir bir iligki kurup dilsel heceleme
iqin, araya uygun bir iinlii katlllr. "[-gii$i]" niteligi dogal olarak "dar" iinlii sesi seqer.
0 baklmdan iinlii seqimi de nedenli olur. Oyleyse / tss / > /td yanslma biqimi
tiimuyle nedenli bir g0stergedir.B~ tiir dogrudan iligki kuran gostergelere
"gosterilenin tipkisi / benzeri olan " anlamlnda "ikon " (icon) denir.
Ikinci tiir gosterge ise, "gosterilen" (ornegin, uzakta yanan ama goriinmeyen ateg) ile
"gosteren" (o goriinmeyen ategten yiikselen ama goriinen duman) aras~ndad olayli bir
ili~ki kuran gostergelerdir. Yukardaki iligki atasoziine bile yanslmlgtlr : ateg
olmayan yerden duman pkmaz. Burada duman, dolay11 olarak ategin belirtisi (index)
olur. Demek ki ikinci tiir gosterge "belirti" tiiriindendir. Yans~ma biqimlere boyle
bakllma, /t~ss/e sinin, duyulabilir yaklnl~ktab ir yerde "gaz ka~ago~l"du gunu gostennesi
durumunda /tls/ belirti tiirii bir gosterge olur. Bu ses dogada bagka durumlarda da
duyulabilir. K~rdaq, ay~rdai seniz,/t~sls esi qevrenizde size sald~rm aya haz~rlananb ir
ydanln, ya da benzer ses q~karanb ir bagka hayvan~nv arl~gmb elirtebilir.
~qiincitii ir gostergede, "gosterilen" varl~k( ornegin el,su,dag, ev, ...) ile "ggiieren"
/el/, /su/,/dag/,/ev/, ... ses dizileri arasmda aq~klanabilirn e dogrudan ne de dolay11 fiziksel
bir iligki bul~nmaz; bicim ile anlam arasindaki ili~ki nedensizdir. Dilde
qogunlugu olugturan bu tiir gostergelere "simge" (symbol) denir. Ancak bir kez
kavram ile biqim arasmda bir bag kurul duktan sonra, aradaki iligki artlk seqimli
olmaktan q~karz, orunlu o1ur.l
' Ziilfikar (1 995: 1O)'da Hudaykuliev (1 962) 'de Tiirkmence yanslma sozciiklerin ayrl
bir soz ciik tiirii olarak slnlflandlr~ldlglnyl azmaktad~r.S ozcuk tiirleri iglevsel aq~dan
Buradan ister istemez "edinim" iglemlerini dilin kaynagmda da arama geregi
doguyor. Bir yerli Turkolog, son derece tutarslz bir usavurma ile, yazill olarak saptanan
yanslmalarln eski ligi dolay~s~yTlau rk~ede" uzunluk" ile "uzatma"nln (Demircan
1996:60-64) baglangl~tan beri ayrl tutuldugunu kan~tlayabilecegimi soylemigti. Sozlii
dil donemini (Ong 1982) yok sayan boy le bir kogul ileri siirulemez .
Tiirk~ede yanslma (echoic word, onomatopoeia) sonucu olugmug nedenli
gostergelerin saylsl ~oktur (Ziilfikar 1980, Yeon 1995, Demircan 1996 ). Bu
gostergelerde 'gosterilen' ile 'gosteren' arasmdaki iligkinin, ani gaz ka~aglnlnp kardlg~
/tss /sesi ile Tiirk~ea lgdanlp olan /td bi~imai rasmda kurulan iligki gibi doirudan ml,
yoksa /tss/ sesinin ani bir gaz ka~aglnb~e lirtmesi gibi dolayll ml sayllmasl onemli
degildir. 0nemli olan yanslma bi~imlerinn edenli gostergeler olarak kurulmug olmasldlr.
Turk~eri tim hece-siireli oldugundan, bu yanslmalar bi~imseld egigime ya da agmmaya
ugramakslzln bugune kadar "gosterilen-gosteren" araslndaki nedenli, a~lkfiz iksel ilijki
korunmugtur. Simgesel gostergeler, zaman i~inde nedenli gostergelerden kulturel
bellegin kaybolmas~ sonucu ayr111p nedensizlegmig olabilirler.
Yans~mab i~imler,d il ediniminin daha bagmda, oteki iglemlerle birlikte iletigime
katll~r.B u bi~imler,g erek qocugun kendisi, gerekse ~evresindekilert arafindan duzanlamlama
yoluyla yaratlllr. "Ye" i~in" ham yap", "Yakar" i~in" elleme, clz!",
"patlama" i~in" bom! etti", "~eki~oleyn ayay~m"i ~in" Tok tok yap", "elektirik
supurgesi i~in" vuu vuu", "seni y~kayal~mi"~ in" ~lpl~ lply apahm", "ordek" ic;in
"vakvak" "kopek" i~in"h avhav", "kedi" i~in"m iyav",. .. turu gostergelerden yetigkin
dilinde 400'un uzerinde tek heceli kok bi~imi, 8000'in uzerinde de ~ohkec eli turevleri
bulunmaktadlr, (Zulfikar 1995).
Demek ki ~ocugunk endisinin gosterge uretimi nedenli ve duz anlamlama yoluyla
baglar. Dil ediniminde "~ocudki li': "~ocuk~yae"ri ne "ara-dizge': "nedenli gostergeleme"
ve "diiz-an1amlama"dan sozedilmelidir.
2. Nedenlilik yorumu.
Dili, "nedensiz, sesel simgelerle kurulmug bir dizge" olarak tanlmlayan
yapmdcl gorug, bizim evrende sanki hi^ sorgulanmadan yinelenmektedir. Gosterge, bir
bak~ma(S aussure 19 17) gosterilen-gosteren iligkisiyle, bir bagka apklamaya gore ise,
gosterilen-kavram-simge (Ogden ve Richards 1923) iligkisiyle a~lklanlr. Dildeki
gostergelere bak~l~rsgao, sterilen ile gosteren arasmda nedenli bir biqimsel, kavramsal
bag gorulemez. Olsa bile bu iligki sozlu kul tur evresinde, ozellikle vurgu-siireli ritmi
olan dillerde ( Demircan 1996:129) qoktan agln~p kay bolmugtur. 0 nedenliligin
yakalanmas~a rt~ko lanaks~zdlr.0 rnegin /tag/ gostereni ile gosterilen 'tq' nesnesi ya da
kavram~ arasmda baglang~qta nedenli bir iligki olmugsa bile bugiin yoktur. Ancak
nedenlilik iligkisine adlandlrma iglemi aq~s~ndabna k~l~rskai,m i ipuqlarl yakalanabilir.
Yarat~land ilsel iligkiler diiz-anlamlama evresinde nedenli gozukmekte toplumsal bellekte
belirlendigi igin yanslmalar bir sozciik tiirii sayllamaz . Onun yerine ancak bir gosterge
turu olarak ayr~labilir: nedensiz gostergelere kargl nedenli gostergeler. Tiirkqede
qogunluk ad soylu olmakla birlikte, oteki turlere giren yalm ya da bilegik yanslmalar
vardlr.
YANSIMALARDA ANLAMLAMA 193
bu nedenliligin aglnmasi sonucu sonradan simgesellegmektedir. Ortadirek >toplum, orta
smf, ayakta tutan = direk / > ortadirek = orta sin$
Sozlii kiiltiir doneminde gostegelegme baglangiqta nedenlidir denilebilir.Bunu ne
reddet me, ne de kan~tlama olanag~ var. Sozel bellek doneminin tarihsel boyutu
kaybolmug durumda. Bir gostergenin ne nedensiz olmasl ne de nedenli olmasl iqin
herhangi bir gerekqe bulunmayabi lirse de baglanglqta gostergelerin nedenli olabilecegi
daha olasl. Burada onemli olan nedenlilik degigkenlerinin do@ saptanmasldlr.
iletigimsel nedenlilik, adlandlrmanln baginda ad ile kavram/varllk araslnda (Platon:
Cratylos diyalog'u) oldugu gibi, diiz-anlamlama igleminde ad ile adland~rma i,slemi
aras~ndaa ranmalidlr. Dilsel biqim olugturmada varllga ozgu dogal nitelikler yanlnda,
adland~rani nsanl toplum ile varllk araslndaki kiiltiirel iligki de iglemin iqine girer. Bana
kallrsa, ad ile adlandlrma edimi araslndaki ilk-iligkinin (=nedenlilik) seqilen yonleriyle
biqime yanslmasl daha giiqlii bir olashktlr. Yoksa o biqim dogugundaki sozel iletigimin
bir parqasl olamazdl.
Yanslmalarda, adlandlran ile adlandlrma iglemi araslndaki nedenli iligki aqlkqa
g8riiliir. Ses iireten bir eylem ya da olug karglsinda insan o varllgi, q~kardlgs~es ile
adlandirmayl sec;mig tir. Boyle adlandlrma, belki de gostergelemenin en ilkel biqimidir.
Sozel iletigimi ogrenen ~ocuklarlnil k adlandlrmalarl varllklar~nq lkardlgl sese gore olur.
Anne olsun, bakicilar olsun bebekleri boyle kolay iiretilebilecek ses dizilerine
kogullandmrlar. Cocuk i~inan nenin "mama" demesiyle kopegin "hav hav" demesi
araslnda baglang~qta belki de bir ayrlm yoktur. Kugkusuz, bic;im seqiminde kullanllan
nedenler qok degigik tiirden olabilir.
3. Biqimsel degiamezlik.
Burada soz konusu olan nedenlilik evrensel olmaylp dile-ozel saylllr; toplumsal ve
ekinsel ozellikler iletigimsel biqime ve olugumlara yans~t~llTr.i irk~ey ansimalarm ilkel
biqimlerinin (biiyiik bir olasll~kla)b ozulmam~go lmasl, onlarln dilin geq bir doneminde
Tiirk~eyeg irmig olduklarma bir tan~ks ayllamaz. 1. Yansln~ab i~imlerso n derece yalln
ve nedenli olarak olugmuglard~r2. . Yallnllk, deg'igemez nitelikler i~erir3. . Ritmin hecesiireli
(konuprken hecelerin agag'l yukarl eg-sureli) olmas~y, anslmalarin da tek-heceli
biqimlerden kurulmas~ onlar~n aglnmasln~ onlemigtir. Degigmig olanlar~n tanlnmasl
konunun daha ayr~ntllli ncelenmesini gerektirir. Yoksa, Tiirkqede vurgu-siireli bir ritim
kullanllsayd~,y ans~malar~qno gu, bugiin, Hint-Avrupa dillerinde oldugu gibi, tanmmaz
biqimlere qoktan doniigmug olabilirlerdi.
Bir dili kullananlar ic;in, yeni bir birimin anlamlanabilir ogelerden olugmasl kolayhk
saglar. 0 nedenle, dogrudadyardlms~za nlamlanamayan, onbiligi uyarmayan ogeler ortak
kullanlma zor ahr, ya da hiq giremez. Yeni gostergelerin, yardlms~z anlamlanabilir
baglam ve biqimlerle sunulmas~k a~lndmaz;y eni bir gostergenin daha bagta ortak
ahmllhk ile bireysel dil duyarlhgln~d oyurmas~g ereklidir.
4. Nedenli boliim.
Bu incelemede Tiirkqedeki yanslma sozcuklerin "nedenli" boliimleri iizerinde
durulmug, yanslma-dq~v eriler, ortak ozellikler igleme al~nmam~gtlCr.u nkii, o iglemler
(iinlii/unsuz uzatma, ikileme, sonekleme) oteki sozciiklerle ortakt~r.~ kileme,y anslma
biqimleri baglms~zlagtmcb~i r tiiretme iglemi olduguna gore, bu kural ilk once
yanslmalara, yani nedenli gostergelere "siireklilik" ve "yineleme" anlam~k atmak iqin
kullan~lmig olabilir.
Tiirkcede bicimler
Baglmslz
- Yanslma
+ Yanslma
kokler
gorul-da
. Ekler
Dizek 1
Nedenli biqim
yans~ma-ic;i
tlktokt~
k~r-
*p-
Vlnglrtaktaklrqnqlnglr-
*finfingir-
Dizek 2
Yans~ma biqimler ya yalln, ya da bilejik olur. Yalzn olanlar tek heceli olup tekil
bir edimi yansitlr. Bilefik yansimalar ise, ikinci bir hece ile, fiziksel ya da sanal
edimin bilegik olugunu anlatlr, (Demircan 1966). Ister tek-heceli isterse iki-heceli olsun,
yansimalar baimll (*) da olabilir, bag'lrnslz da. 0 yuzden Turkqede biqimbirimlerin +
baglrns~z( pcr :*jal), oluglar~i le + kok, + ek oluglarln~b iribirinden ay~rmakg erekir
(Dizek 1).
*~iilfikar( 1 995:7,101, Yeon 1995: dipnot l,l26,127) Yans~mab iqimleri, ba@ms~z/
bailmll ,ya 11nI bile 8ik diye ay~rmaks~zlyna l~no lanlara birincill tekli, bile~ik
olanlara ise ikincil bi~imledr emektedir.
YANSIMALARDA ANLAMLAMA 195
Tln > tlngrr, *con3> *congur,congur congur, *fin> *fingir>fingirde, *sak> *sakrr>
saklrga, *horn> *homur> *homurda>homurdan, *gan>gangrr, *hrr> *hlrd>hrrdtl, pat>
patlr, pit> *pltlr>pltlrtl, pt>ptlr, Gat>Gatlr, *fik> *fiklr>$klrda, *p1> *pldlr> gddw
pldlr, *gal> *fa1 ~al>gald~r>galdglra ldu, *tir>tir tir titre, *tiril>tiril tiril, *tw>* tlr
la> tlrlat, *h>* l~nglr,llngllr~ nglr*,h lm>hlmhlm, ...
Yahn yanslma ile onun bi~imsel benzeri olan bilegik yanslma aras~nda edimsel
anlam iligkisi bulunmayabilir. 0rnegin "Pat /*patrr/!" diye (pat pat) vurdu, ama
"*Pat/*patw/*pat pat /patlr patlr" dokuldu, denir. Yal~nb i~im( tak) ile bilegik bi~im
(taklr) aras~ndah eceleme denkligi (tak : ta-k~r) de yoktur.
4.2. ~nliilere bagli ayrimlar: &giiglu, fdiizenli, &rg' .
Yans~mab i~imlereb akhrsa, en s~kku llan~lanu nlu ayrlml +genigltir. f0dince ayrlml
pek yoktur; fdiiz ayrlml ise az kullan~l~r.
Anlamlamada unlulere gu nedenli ayr~mlary uklenir: 1. Gii&i - zaylf ayrlml; 2. Diizenli
f 0dince
tak-t~k gum-*gum
giil-gul
giir-gur
...
- diizensiz aynml; 3. Slg/yiizeysel- derin ayrlml.
+ Diiz
~ar-gor-~ur
gar-gor-gur
tak-tok-tuk
can-con-
...
4.2.1. Gu@ - zayrf ayrrmr. Devinme gucu yahn bi~imin unlusiinde genig-dar
Dizek 3
ayr~mlylao rtugur. Gu~liid evinme genig unlu ile, zay~fd evinme dar unlu ile verilir.
Ayrlca bk. Zulfikar 1995: 24-25.
3~eon(1 995:113) Ye par-", k~m-"c, ~r-"y, w-", har-", ...v b. bi~imlerin eski metinlerde
aranmasm oneriyor. Onlarm bulunmasl olanaks~zq, unkii bu bi~imler'b aglrnh' olup
ancak bilegik koklerin bag~nday er al~yorlar: par-11,klm-11,har-11h ar-11,. ..
( tak-taaak 1 t~k-*tmk 1
/ pat-paaat 1 p~t-*prnt 1
gak-gaaak
---
cart-caaart
Dizek 4
Bilegik eylemlerdeki guq anlat~mis~e vurgu egliginde sondaki unsuz uzunlugu ile verilir:
*$an > ganGIrrr, *gal > galDIrrr, Fat > qaaat > ~aTIrrr.,..
4.2.2. Diizenli - geli~igiizel ayrrmz, ikileme iglemine yuklenen siireklilik
ozellijji ile birlikte, genelde iinlu, olmadigl yerde de unsuz degigimi ile anlatllir.
Yinelenen bolumde kullan~lanu nlu /~/'dur.~
Diizenli Diizensiz 1 Diizenli Diizensiz
lak rrtk qat pat
hay huy hlk hrk hlk mk
~aFU[I hok zot
Sap sv yalap yalap yalap gap
dan dun ~1tp1r t~
vlrt zrrt
fokur fokur
Dizek 5
4~iilfikar(1 995:28-) geligigiizel" kargil~glo larak herhalde uyurnsuzlu@n
vurgulanmasl"d~rd iyor. Bu tur ikilemelerle duzensizlik anlatildljj~~ oakqlk tir : Fat Fat
Fat qut / aqk a~:~ aqkk s aqk .
YANSIMALARDA ANLAMLAMA 197
4.3. ~nsiizlere bail1 ayrrmlar
~nsiizlehr ecenin yanlarmda bulundugu iqin onlara ancak eylemin baglangq ve bitigi ile
ilgili ayrlmlar yuklenebilir. Bu ozellikler eylemin turunu belirler. Ses veren eylem ya da
olugumlarda karglllkl~ etkilegen varllklarla ilgili nitelikler de unsuzlere yuklenir. Bu
ozellikler belli bir slra ile anlatllabilir.
4.2.3. Szg - derin ayrzmz ile 'bo? hacim - dolu hacim' ayriml, f yuvarlak unlu
sesimiyle anlatilir. Duz unluler, sig ve yuzeysel olanl, yuvarlak unliiler ise derin olani
ayirir. Havalgaz dolu kapali hacim yuvarlak unlu ile belirlenir.
4.3.1. Etkilejim yiizeylerine bakhrsa iki karg~thk belirir: is yap1 baklmlndan
fsert, ortugme baklmmdan +dar. Sertlik ozelligi bagta otumsuz patlamah unsiizlerle
anlat~l~sro: k sert: /t,k,s / biraz sert Yumugakllk ise slzmalllar ve oteki seslere
bindirilir. ortugme yuzeyi genig ise bu /g,d ile nitelenir, dar ortugme ise patlamall
unsuzlere kogulur.
Slg
canglr
clz Icazzz
fiklr
w
har
fig
5~iilfikar( 1995: 39-)Ida /p/ sesinin sijzciik bag~ndab ulunmadlgindan s6z ediliyor. Bu
apklama, yansimalarl sozcuk saymayan yerli Turkoloji ile uyuguyor, ama Tiirksenin
sozlugune aykm. Pit, PIS, pat, pay, pis, pig, par-, plr, ... benzeri sozlu dil sozcuklerinin
on Turksede bulunmadig~ yalmzca yazlll metinlere dayatilamaz
6~eon(1 995: 113) zlp ile zlp zlp arasinda bir iligki kurmaga ~allglyor.0il igki zorunlu
olmayip zip" bisiminin anlam~d ogru tanlmlanirsa sorun sozulebilir. Zlp pktl (= birden
gorundu), Zlp zlp zlplad~ arasmda 5c isindeki son iligki vard~r. As11 sorun bisimdedir,
/plz/ denecegi yerde /zip/ slrasi sesilmig, 5a daki birinci sizime benzetilmigtir.
zart / zorf
Dizek 6
Derin
congur
cozzz
fokur
gum
cum
guldurrr
Tor
hor
f0T
Boj
-
tak tak
Dolu
dan
tok tok
I / + sert j -sert I
4.3.2. Varlrk/nesne ile ilgili gene1 fiziksel ozellikler de yansimalara yiiklenmigtir.
Bu ozellikler fkatl, fsrvr olabilir. Katl nesnelerin etkilegimi otiimsuz patlamall
iinsiizlere, slvi nesneler /g, F / seslerine, gaz olanlar ise /f,s,h,r,z,v / seslerine baglanlr.
+ dar
- dar
-
/ sert / pat, cat, ~akt,a k, trk, gap / dm, clz, Ilk,
slvl 1 glp, glr, gar, gor, fog, ~ig, fi gprr pr, ~rrl
gaz I tm, jis,fir, hor, hrr, kill, hrrrl
Dizek 7
pat, tak, tlk, krrr,
gap, gak, Fat,
Dizek 8
fis, jig,
grr gor, mrg, brng-rl
4.3.3. Eylem nitelig'i. Bu ozellikler gunlar olabilir: f ani, + keskin, + surekli,
+yinelerneli. Ani (-surekli) ozelligi bagta ve sonda patlamall / p,t,k,b,d,g, ~,/c
iinsiizleriyle imlenir. Keskinlik /q / ile verilir. Sureklilik sizmali sesler ve uzatma ile
anlatilir. Bir tur siireklilik say1 Ian yineleme ise ikileme iglemiyle elde edilir.
ZIP 6, gap gak, crt, pat, Fat,
rap caaat, gaaak,
yrrrl grrrl, galdrr galdrr
Dizek 9
ani
ba~lama
4.3.4. Ortamzn Devinimi. Sesi ileten ortamla ilgili titregim + otiirn, f trnlama
olarak belirir. Titregim ses telleriyle, tlnlama ve derinlik geniz boglugu ile
iligkilendirilir.
I
trk, tak, prr, vrn, dun, krs krs, tlsss, jiggg, tlnnn, jirrr, horrr,
p, ~ig, prrr, grrd grrrl, vrr vrr,
Dizek 10
Otum
Trnlanta
4.3.5. Devinim - Ses organr ~li~kisDi.i l ile ilgili eylemler bagta /I/ ile,
grrtlak ile ilgili eylemler ise bagta /h/ ile anlat~lir;d udak iligkisi /m/, sonda /p/ ile de
verilir. 0mekler: Ilk llkll~k~hkr lr /lokur lokur iq, lak lak et, ..., hap,ham, hir,hor, mam
vij, dlr, ciz, gor, gur, car, rnlr, rnlz, yr, z~r$,o r, ...
in-le, tlnnn, gurnrnrn, vlnnn, zan-glr, ?an-glr, hun-gur, ...
YANSIMALARDA ANLAMLAMA
(=ye), maq muG op, ...
5. Eylem Turleri. Etkilegimde ve ses uretiminde devinim turleri, nesneler arasmdaki
qizgisel iligki ile belirtilebilir
a. Dural bir yiizeye dogru hareket etme -L+ I
duvme: kuru /pat/, yag /gap/
damlama: kuru :/tip/, yag : /SIP/,
yagma: kuru :/patlr patlrl, yag / gaplr gaplr /
qarpma: kuru: Idan/, yag 1 glrak /,/gap /
qakma: ltaW,lqaW
vurma: kuru /pat/, /Gat/, lgaW
~aklama: /gaW .
b. Bolunerek, ya da birleqmi~ pargalarin ayrilmas~ t l +
gatlama: ga at/
patlama: /pat/, /patlr/
yar~lma: at/ , I~at/~ r
k~r~lma: /qaaat/, 1 qt /,
koparma: /pat/, /pit/,
y~rtilma: /caart/, I clrt 1
c. Bir butunden ayr~lma:
firlama: /f~r//,p lr/,
S~zma: fisss, sss
fiak~rma: fW3f0 W
akma: glp, pit,
ufurme: iif, vuu
z~plama: ZIP,
G opii~me: op, gap gup, gaplr gupur, + I t
qigneme: cak cak.
Evrensel ozellikleri aragtlran yazllarda iki saklnca goze Garplyor: 1. Turkqe
ozelliklerin yabancl kallplara dokulmesi, 2. Turk~eye-ozely anlarm inceleme-dl21 ya
da terimleme-dl91 blrak~lmasl. Ben, yeterli derleme, girdileri dogru betimleme
agamaslna ulagmamlg metinlerin evrensel a~~klamalarvae ritabanl olugturam~yacagl
kanlslndaylm. Turk~evu rgu, Gat], ve oteki ozellikleri yanlnda "ikileme" iglemleri yeterli
betimlenmedigi i~in kll~nlg/gorunug (aspect) yorumlarmln da onemli yanllgllar
i~erdigini diigunuyorum. Yanslma incelemesinde acaba o bi~imlerin sozluge
yazllabilecek duz-anlamlan nedenli olarak tanlmlanabilir mi sorusuna bir yanlt aradlglm
iqin birkaq ornek tanlm vermeksizin bu bildirinin bitmesi tutarslz saylllr.
Tak: ani baglayan, yiizeysel, dar alanll, keskin biten, guqlu ama sureksiz, katl ve sert
bir yuzeye sert bir nesne ile tek bir qarpmdvurma sonucu olugan ses.
Sak: lsllkll baglayan, yuzeysel, genig alanll, keskin biten, guqlu, sureksiz, katl ve sert /
200 OMER DEMIRCAN
yumugak bir yiizeye, genig yiizeyli esnek hir nesne ile vurmalqarpma sonucu qikan ses.
Szp: bir yerden sessizce slzlp damla olugunca agagiya sert ya da yumugak, kuru ya da
SIVI bir yiizeye diigen kiiqiik SIVI kiitlcnin qlkardig~q arpma sesi.
Fus:a q~kb ir yanktan dlgarlya slzan bas~nqllh ava/gazln qikard~gls iirekli otiimsiiz ses.
Vzzz: bir boglukta ortamla birlikte titreyen bir organ ya da nesnenin q~kard~ogtli imlii
siirekli ses.
Kaynakqa
Demircan,O.-(1996 a)," Tiirkqe Yanslmalar~n 0ziine Dogru", Dilb.Aragt. 1996.
, (1996), Tiirkqenin Sesdizimi, Der y. 1996, ~stanbul.
Platon (Eflatun), Kratylos" (Dil ustune), Diyaloglar I, Remzi Kitabevi y. 1982,
S. 189-260.
Yeon, Kyoo Seok (1995), Tiirkqede ve Korecede Yans~malar~(no nomatope)
kaq~laqtir~lmasAin, kara ~nivD. TCF Dilbilim A.D. (Doktora tezi).
Ziilfikar, Hamza (1980), Tiirkqede Ses Yanslmall Kelimeler, Ankara .univ..D~C~
doqentlik tezi, TDK y. Ankara 1996, 699 s.
Ek : Dogal sesler ile ses organlari arasindaki ili~kiler
(Hece yap~slna, Y-0-YY , gore biqimleni~)
I. Kapalz - apk - kapalz (+ ikinci hece -(Y )I Y = Ir , 11)
( ikileme ikinci ogesi diiz Iyuvarlak)
G ii 1 ii Z~lfY
Diiz Yuvarlak Duz Yuvarlak
* clrt
plrt
*plk cllk
*tak tok tlk tuk
qak klk
FarP
*pt kiit Gut
kat kut
* F"-
*cak cuk
* p1tdiirt
*paat
port pirt
clrt
dlrt
*gar1 gurt
* kat gld
klk
kik
Tanlm
Bozunma
Clrp~nrna
Cignemc
Cokluk
Diirtme
Diigme
F~gklrma
Gaz qikarma
Gegirme
Giilme
YANSIMALARDA ANLAMLAMA
* gluk
* kop
* port
*gar$
kart
*pat
* gac-
*deb-
* tii?
*tak
tap
tep
tek-me
Pat kiit
giip
Gat
EarP * kiitcart
cart
* kiip-
*tap
klrp
cirt
gwkurt
kltklrt
klrk
k~p-
Elt
klrt
mik
Pl t
g1cqit
Clrt
tit
tlk
tlP
pit
iqme
Kopiirme
Kaqma
Kakma
Kapama
Kaz~ma
Kesme
Kekeleme
dung- Konugma
Kopma
gut Siirtunme
tuk
Tepinme
Tiikiirme
Titreme
Vurma
qut
Yeme
tup- Y iiriime
202
2.a. Srzmalr - a~rk - kapalr
Gii~lii
Diiz
*hap-
*gap
gak
~irak
girk
*
*
*gap
*hart
*
*
fart
*zxt
*gak-
*
*
*fak-
*
* VP
*gap-
*gap
*VP
gak
*gap-
*gap
Yuvarlak
hop-
Z~lfY
Diiz Yuvarlak
hup-
81P
fink
gik-
VP
hurt
zink
VPzort
virt
Zlrt
fok-
? congvirt
Zlrt
VP
girk
firt
fikzurt
guk-
VICvikzonk
Aglama
Cirpinma
Damlama
Davranig
Duma
Ge~me
Gaz gkarma
Hiz
Islak
iGme
Kay nama
Konugmak
~~iigme
sig
Sulu/ezilmig
Siviiqindehareket
Vurma (elle)
Yagmur yagmasi
Y eme
Ziplama
2.b. Geniz - apk - ka~alr
Gii~lii Z~lfY
Diiz Yuvarlak D iiz Yuvarlak Tanlm
* mik Konugma
* mirk
YANSIMALARDA ANLAMLAMA
2.c. Akicr - apk
Giiglii
Diiz Yuvarlak
*laplak-
? lang-
* lok
? long-ur
*lak-
* lok-
*rap
* lop
liip
*lap-
2.d. Kayici - apk
Giiglii
Diiz Yuvarlak
*hart-
*hat-
*
*lap
3.a Kapali - aczk
Giiglii
Diiz Yuvarlak * coz
kapali
Zayf
D iiz Yuvarlak
ling-ir
Ilk
Ilk
? I~ng-lr
kapali
Diiz
luk
Zayf
Yuvarlak
hlt- huthlk
]UP
hirt
hupsizmali
Z~tfY
Diiz Yuvarlak
Diizensiz yiiriime
iqme
kaynarna
Konugma
Oy naklgevgek
(ayak) Vurma
Yeme
Yiiriime
Tamm
Is~rmak
Kaz~ma
Konugma
(birine) Vurma
Siirtiinme
Yeme
Y iiriime
Zlplama
Tamm
Carpqma
(kizgm slvl-katl)
Cigneme
Cizme
Esma
F~gkirma
Giilme
HIZII gitme
Kaqma (eve)
*baz-
*
*
*paf piif
piis-kiit
*
*
*
* iif
10s
* $is-
*caz coz
3.b Kapall - a~rk
Gii~lii
Diiz Yuvarlak
*dm
pnpal-
kiil-
*ag-
*pg- gorgiilgiir-
*be1 bon
* tom-bul
ton-
*tam diim-
3.b Kapalr - a~lk
Gii$dii
Diiz Yuvarlak
*dam-la
* gum
*pal- kiilpg-
Ipv-Ian
*
CIZ
klz
klv-11-cim
puf
CIVPIS
clvl~lv
- Trnzlz
Z~lf Y
Diiz Yuvarlak
din
El"
dim dum
- Tinrlr
Z~lf Y
Diiz Yuvarlak
tm-
~imcum
EU'
Klzarma
Klzma
Kivllclm
Piiskiinne
Sulu
Susma
Uqma
~fiirme
Vurma
Yagma
Yanma
Tanrm
Cirplnma
Damla
IGi bog
Diigme
* giirYANSIMALARDA
ANLAMLAMA
*
*
*kem kiim
* og
*par-
*dar
*gar go'.
*tam
tan gum
*
*pal- kiilgiim-
*tam-bur
gal- giilgiim-
4.a Szzmalz - agzk
Gii@ii
Diiz Yuvarlak
* fos-
*
* SUS-
*
4.b Szzmalz - aczk
Gii$i
Diiz Yuvarlak
*$an-
*$ar- $or-
*
*$am-
* siim-
*
p1rtirldir
glr
cirlq~r
glY
t~rltirp~
rlfirlvin
ug-ul
dim
tin
qil-e
tumgul-
- szzmalz
Z~lfY
Diiz Yuvarlak
f1s
v1zfiss1zpus
VIZ-
- tznzlz
Zay lf
Diiz Yuvarlak
gun-
$1'. $ur
fllgumfir
Ti tre
Uqma
Ugulda
Vurma
Yuvarlanma
Tanim
Ag~zdanb og soz
Bozunma
Sarsma
Fqk~rma
Gaz $'karma
H~zlage qme
Konugma
Sizlama
Susma
Tanim
CarP'a
Akma
Bak~g
calkalama
Siimkiirmek
Donme
OMER DEMIRCAN
*sal-ldsars-
*zarrr
vurma
gulfon-
gur
som-ur v~rlz~r
fir-
3111-glr
4.b Geniz - apk - srzmab
Gii~lii Z~rfY
Diiz Yuvarlak Diiz Yuvarlak * m1g-11
4.b Akrcr - apk - srzmalr /trnrlr
Giiplii Z~rfY
Diiz Yuvarlak Diiz Yuvarlak
*lan- lin- * lon-
* Im-
*lam- lum-
4.b Kayrcr - aqrk
Giiplii
Diiz Yuvarlak
* har hor
*
* horn- hiin-
*hag
*ham
* har
*hag-lr
* hah
* hor
*hal-
- srzmalr /tmrlr
Z~rfY
Diiz Yuvarlak
hur
hlrhlm
hug
hum
Suda yiiriime
Flrlatma
Girip-qkma
HIZ
Kaqmdyiiriime
Kaynama
Konugma
Kurtulma
Oyna
Salla
Titreyerek
Tanlm
Aglzdan uyurken
pkan ses.
Konugma
Oynama
Elle slklgtlrma
Uyuma
Tanzrn
Oynama
Kaynama
OynaWgevgek
Yuvarlanma
Tanlm
Giiriiltii
Hlrlama
Soluma
Siirtiinme
Yeme
Bagma
Gime
Giilme
Uyuma
Yuvarlanma
7-9 Agustos 1996, Ankara 1997: 191-206
TURKCEDE NEDENLI GOSTERGELER:
YANSIMALARDA ANLAMLAMA
Omer Demircan
Istanbul ~niversitesi
1. Nedenli gosterge turu olarak yanslma
Bu yazlnln baglam~nda gosterge, "belli bir dile bag11 olarak anlam(1ar) taglyan bir
ses dizisi" (ornegin 'koy', git, sun, bu), nedenlilik ise, dilsel bipinzle anlanz~
aras~ndakid ogal iligki (soz gelimi /tM = kap~yvu~n na eylemiyle iiretilen ses dizisinin
igitme organlnca algdanan biqimi) diye tan~mlanabilir.B ilindigi gibi iiq gene1 gosterge
tiirii ay~rdedilir.
Birincisi, "gosteren" (ornegin /td yanslma biqimi) ile "gosterilen" (kapal~ bir
hacim iqinde s~k~gmhlgav a ya da gazln, birden aqdan bir delikten ya da yarlktan baslnqla
d~gasrl~zm asl ) aras~nda" nedenli" bir iligki kuran gostergeler. Burada bagtaki kapant~I t/,
sonra dar bir aqlma, ve ardlndan siireli,otiimsiiz bir s~zmaIs / ( tss > t~s),s es
organlarmn devinimi ve q~kard~segs ~d izisiyle birebir bir iligki kurup dilsel heceleme
iqin, araya uygun bir iinlii katlllr. "[-gii$i]" niteligi dogal olarak "dar" iinlii sesi seqer.
0 baklmdan iinlii seqimi de nedenli olur. Oyleyse / tss / > /td yanslma biqimi
tiimuyle nedenli bir g0stergedir.B~ tiir dogrudan iligki kuran gostergelere
"gosterilenin tipkisi / benzeri olan " anlamlnda "ikon " (icon) denir.
Ikinci tiir gosterge ise, "gosterilen" (ornegin, uzakta yanan ama goriinmeyen ateg) ile
"gosteren" (o goriinmeyen ategten yiikselen ama goriinen duman) aras~ndad olayli bir
ili~ki kuran gostergelerdir. Yukardaki iligki atasoziine bile yanslmlgtlr : ateg
olmayan yerden duman pkmaz. Burada duman, dolay11 olarak ategin belirtisi (index)
olur. Demek ki ikinci tiir gosterge "belirti" tiiriindendir. Yans~ma biqimlere boyle
bakllma, /t~ss/e sinin, duyulabilir yaklnl~ktab ir yerde "gaz ka~ago~l"du gunu gostennesi
durumunda /tls/ belirti tiirii bir gosterge olur. Bu ses dogada bagka durumlarda da
duyulabilir. K~rdaq, ay~rdai seniz,/t~sls esi qevrenizde size sald~rm aya haz~rlananb ir
ydanln, ya da benzer ses q~karanb ir bagka hayvan~nv arl~gmb elirtebilir.
~qiincitii ir gostergede, "gosterilen" varl~k( ornegin el,su,dag, ev, ...) ile "ggiieren"
/el/, /su/,/dag/,/ev/, ... ses dizileri arasmda aq~klanabilirn e dogrudan ne de dolay11 fiziksel
bir iligki bul~nmaz; bicim ile anlam arasindaki ili~ki nedensizdir. Dilde
qogunlugu olugturan bu tiir gostergelere "simge" (symbol) denir. Ancak bir kez
kavram ile biqim arasmda bir bag kurul duktan sonra, aradaki iligki artlk seqimli
olmaktan q~karz, orunlu o1ur.l
' Ziilfikar (1 995: 1O)'da Hudaykuliev (1 962) 'de Tiirkmence yanslma sozciiklerin ayrl
bir soz ciik tiirii olarak slnlflandlr~ldlglnyl azmaktad~r.S ozcuk tiirleri iglevsel aq~dan
Buradan ister istemez "edinim" iglemlerini dilin kaynagmda da arama geregi
doguyor. Bir yerli Turkolog, son derece tutarslz bir usavurma ile, yazill olarak saptanan
yanslmalarln eski ligi dolay~s~yTlau rk~ede" uzunluk" ile "uzatma"nln (Demircan
1996:60-64) baglangl~tan beri ayrl tutuldugunu kan~tlayabilecegimi soylemigti. Sozlii
dil donemini (Ong 1982) yok sayan boy le bir kogul ileri siirulemez .
Tiirk~ede yanslma (echoic word, onomatopoeia) sonucu olugmug nedenli
gostergelerin saylsl ~oktur (Ziilfikar 1980, Yeon 1995, Demircan 1996 ). Bu
gostergelerde 'gosterilen' ile 'gosteren' arasmdaki iligkinin, ani gaz ka~aglnlnp kardlg~
/tss /sesi ile Tiirk~ea lgdanlp olan /td bi~imai rasmda kurulan iligki gibi doirudan ml,
yoksa /tss/ sesinin ani bir gaz ka~aglnb~e lirtmesi gibi dolayll ml sayllmasl onemli
degildir. 0nemli olan yanslma bi~imlerinn edenli gostergeler olarak kurulmug olmasldlr.
Turk~eri tim hece-siireli oldugundan, bu yanslmalar bi~imseld egigime ya da agmmaya
ugramakslzln bugune kadar "gosterilen-gosteren" araslndaki nedenli, a~lkfiz iksel ilijki
korunmugtur. Simgesel gostergeler, zaman i~inde nedenli gostergelerden kulturel
bellegin kaybolmas~ sonucu ayr111p nedensizlegmig olabilirler.
Yans~mab i~imler,d il ediniminin daha bagmda, oteki iglemlerle birlikte iletigime
katll~r.B u bi~imler,g erek qocugun kendisi, gerekse ~evresindekilert arafindan duzanlamlama
yoluyla yaratlllr. "Ye" i~in" ham yap", "Yakar" i~in" elleme, clz!",
"patlama" i~in" bom! etti", "~eki~oleyn ayay~m"i ~in" Tok tok yap", "elektirik
supurgesi i~in" vuu vuu", "seni y~kayal~mi"~ in" ~lpl~ lply apahm", "ordek" ic;in
"vakvak" "kopek" i~in"h avhav", "kedi" i~in"m iyav",. .. turu gostergelerden yetigkin
dilinde 400'un uzerinde tek heceli kok bi~imi, 8000'in uzerinde de ~ohkec eli turevleri
bulunmaktadlr, (Zulfikar 1995).
Demek ki ~ocugunk endisinin gosterge uretimi nedenli ve duz anlamlama yoluyla
baglar. Dil ediniminde "~ocudki li': "~ocuk~yae"ri ne "ara-dizge': "nedenli gostergeleme"
ve "diiz-an1amlama"dan sozedilmelidir.
2. Nedenlilik yorumu.
Dili, "nedensiz, sesel simgelerle kurulmug bir dizge" olarak tanlmlayan
yapmdcl gorug, bizim evrende sanki hi^ sorgulanmadan yinelenmektedir. Gosterge, bir
bak~ma(S aussure 19 17) gosterilen-gosteren iligkisiyle, bir bagka apklamaya gore ise,
gosterilen-kavram-simge (Ogden ve Richards 1923) iligkisiyle a~lklanlr. Dildeki
gostergelere bak~l~rsgao, sterilen ile gosteren arasmda nedenli bir biqimsel, kavramsal
bag gorulemez. Olsa bile bu iligki sozlu kul tur evresinde, ozellikle vurgu-siireli ritmi
olan dillerde ( Demircan 1996:129) qoktan agln~p kay bolmugtur. 0 nedenliligin
yakalanmas~a rt~ko lanaks~zdlr.0 rnegin /tag/ gostereni ile gosterilen 'tq' nesnesi ya da
kavram~ arasmda baglang~qta nedenli bir iligki olmugsa bile bugiin yoktur. Ancak
nedenlilik iligkisine adlandlrma iglemi aq~s~ndabna k~l~rskai,m i ipuqlarl yakalanabilir.
Yarat~land ilsel iligkiler diiz-anlamlama evresinde nedenli gozukmekte toplumsal bellekte
belirlendigi igin yanslmalar bir sozciik tiirii sayllamaz . Onun yerine ancak bir gosterge
turu olarak ayr~labilir: nedensiz gostergelere kargl nedenli gostergeler. Tiirkqede
qogunluk ad soylu olmakla birlikte, oteki turlere giren yalm ya da bilegik yanslmalar
vardlr.
YANSIMALARDA ANLAMLAMA 193
bu nedenliligin aglnmasi sonucu sonradan simgesellegmektedir. Ortadirek >toplum, orta
smf, ayakta tutan = direk / > ortadirek = orta sin$
Sozlii kiiltiir doneminde gostegelegme baglangiqta nedenlidir denilebilir.Bunu ne
reddet me, ne de kan~tlama olanag~ var. Sozel bellek doneminin tarihsel boyutu
kaybolmug durumda. Bir gostergenin ne nedensiz olmasl ne de nedenli olmasl iqin
herhangi bir gerekqe bulunmayabi lirse de baglanglqta gostergelerin nedenli olabilecegi
daha olasl. Burada onemli olan nedenlilik degigkenlerinin do@ saptanmasldlr.
iletigimsel nedenlilik, adlandlrmanln baginda ad ile kavram/varllk araslnda (Platon:
Cratylos diyalog'u) oldugu gibi, diiz-anlamlama igleminde ad ile adland~rma i,slemi
aras~ndaa ranmalidlr. Dilsel biqim olugturmada varllga ozgu dogal nitelikler yanlnda,
adland~rani nsanl toplum ile varllk araslndaki kiiltiirel iligki de iglemin iqine girer. Bana
kallrsa, ad ile adlandlrma edimi araslndaki ilk-iligkinin (=nedenlilik) seqilen yonleriyle
biqime yanslmasl daha giiqlii bir olashktlr. Yoksa o biqim dogugundaki sozel iletigimin
bir parqasl olamazdl.
Yanslmalarda, adlandlran ile adlandlrma iglemi araslndaki nedenli iligki aqlkqa
g8riiliir. Ses iireten bir eylem ya da olug karglsinda insan o varllgi, q~kardlgs~es ile
adlandirmayl sec;mig tir. Boyle adlandlrma, belki de gostergelemenin en ilkel biqimidir.
Sozel iletigimi ogrenen ~ocuklarlnil k adlandlrmalarl varllklar~nq lkardlgl sese gore olur.
Anne olsun, bakicilar olsun bebekleri boyle kolay iiretilebilecek ses dizilerine
kogullandmrlar. Cocuk i~inan nenin "mama" demesiyle kopegin "hav hav" demesi
araslnda baglang~qta belki de bir ayrlm yoktur. Kugkusuz, bic;im seqiminde kullanllan
nedenler qok degigik tiirden olabilir.
3. Biqimsel degiamezlik.
Burada soz konusu olan nedenlilik evrensel olmaylp dile-ozel saylllr; toplumsal ve
ekinsel ozellikler iletigimsel biqime ve olugumlara yans~t~llTr.i irk~ey ansimalarm ilkel
biqimlerinin (biiyiik bir olasll~kla)b ozulmam~go lmasl, onlarln dilin geq bir doneminde
Tiirk~eyeg irmig olduklarma bir tan~ks ayllamaz. 1. Yansln~ab i~imlerso n derece yalln
ve nedenli olarak olugmuglard~r2. . Yallnllk, deg'igemez nitelikler i~erir3. . Ritmin hecesiireli
(konuprken hecelerin agag'l yukarl eg-sureli) olmas~y, anslmalarin da tek-heceli
biqimlerden kurulmas~ onlar~n aglnmasln~ onlemigtir. Degigmig olanlar~n tanlnmasl
konunun daha ayr~ntllli ncelenmesini gerektirir. Yoksa, Tiirkqede vurgu-siireli bir ritim
kullanllsayd~,y ans~malar~qno gu, bugiin, Hint-Avrupa dillerinde oldugu gibi, tanmmaz
biqimlere qoktan doniigmug olabilirlerdi.
Bir dili kullananlar ic;in, yeni bir birimin anlamlanabilir ogelerden olugmasl kolayhk
saglar. 0 nedenle, dogrudadyardlms~za nlamlanamayan, onbiligi uyarmayan ogeler ortak
kullanlma zor ahr, ya da hiq giremez. Yeni gostergelerin, yardlms~z anlamlanabilir
baglam ve biqimlerle sunulmas~k a~lndmaz;y eni bir gostergenin daha bagta ortak
ahmllhk ile bireysel dil duyarlhgln~d oyurmas~g ereklidir.
4. Nedenli boliim.
Bu incelemede Tiirkqedeki yanslma sozcuklerin "nedenli" boliimleri iizerinde
durulmug, yanslma-dq~v eriler, ortak ozellikler igleme al~nmam~gtlCr.u nkii, o iglemler
(iinlii/unsuz uzatma, ikileme, sonekleme) oteki sozciiklerle ortakt~r.~ kileme,y anslma
biqimleri baglms~zlagtmcb~i r tiiretme iglemi olduguna gore, bu kural ilk once
yanslmalara, yani nedenli gostergelere "siireklilik" ve "yineleme" anlam~k atmak iqin
kullan~lmig olabilir.
Tiirkcede bicimler
Baglmslz
- Yanslma
+ Yanslma
kokler
gorul-da
. Ekler
Dizek 1
Nedenli biqim
yans~ma-ic;i
tlktokt~
k~r-
*p-
Vlnglrtaktaklrqnqlnglr-
*finfingir-
Dizek 2
Yans~ma biqimler ya yalln, ya da bilejik olur. Yalzn olanlar tek heceli olup tekil
bir edimi yansitlr. Bilefik yansimalar ise, ikinci bir hece ile, fiziksel ya da sanal
edimin bilegik olugunu anlatlr, (Demircan 1966). Ister tek-heceli isterse iki-heceli olsun,
yansimalar baimll (*) da olabilir, bag'lrnslz da. 0 yuzden Turkqede biqimbirimlerin +
baglrns~z( pcr :*jal), oluglar~i le + kok, + ek oluglarln~b iribirinden ay~rmakg erekir
(Dizek 1).
*~iilfikar( 1 995:7,101, Yeon 1995: dipnot l,l26,127) Yans~mab iqimleri, ba@ms~z/
bailmll ,ya 11nI bile 8ik diye ay~rmaks~zlyna l~no lanlara birincill tekli, bile~ik
olanlara ise ikincil bi~imledr emektedir.
YANSIMALARDA ANLAMLAMA 195
Tln > tlngrr, *con3> *congur,congur congur, *fin> *fingir>fingirde, *sak> *sakrr>
saklrga, *horn> *homur> *homurda>homurdan, *gan>gangrr, *hrr> *hlrd>hrrdtl, pat>
patlr, pit> *pltlr>pltlrtl, pt>ptlr, Gat>Gatlr, *fik> *fiklr>$klrda, *p1> *pldlr> gddw
pldlr, *gal> *fa1 ~al>gald~r>galdglra ldu, *tir>tir tir titre, *tiril>tiril tiril, *tw>* tlr
la> tlrlat, *h>* l~nglr,llngllr~ nglr*,h lm>hlmhlm, ...
Yahn yanslma ile onun bi~imsel benzeri olan bilegik yanslma aras~nda edimsel
anlam iligkisi bulunmayabilir. 0rnegin "Pat /*patrr/!" diye (pat pat) vurdu, ama
"*Pat/*patw/*pat pat /patlr patlr" dokuldu, denir. Yal~nb i~im( tak) ile bilegik bi~im
(taklr) aras~ndah eceleme denkligi (tak : ta-k~r) de yoktur.
4.2. ~nliilere bagli ayrimlar: &giiglu, fdiizenli, &rg' .
Yans~mab i~imlereb akhrsa, en s~kku llan~lanu nlu ayrlml +genigltir. f0dince ayrlml
pek yoktur; fdiiz ayrlml ise az kullan~l~r.
Anlamlamada unlulere gu nedenli ayr~mlary uklenir: 1. Gii&i - zaylf ayrlml; 2. Diizenli
f 0dince
tak-t~k gum-*gum
giil-gul
giir-gur
...
- diizensiz aynml; 3. Slg/yiizeysel- derin ayrlml.
+ Diiz
~ar-gor-~ur
gar-gor-gur
tak-tok-tuk
can-con-
...
4.2.1. Gu@ - zayrf ayrrmr. Devinme gucu yahn bi~imin unlusiinde genig-dar
Dizek 3
ayr~mlylao rtugur. Gu~liid evinme genig unlu ile, zay~fd evinme dar unlu ile verilir.
Ayrlca bk. Zulfikar 1995: 24-25.
3~eon(1 995:113) Ye par-", k~m-"c, ~r-"y, w-", har-", ...v b. bi~imlerin eski metinlerde
aranmasm oneriyor. Onlarm bulunmasl olanaks~zq, unkii bu bi~imler'b aglrnh' olup
ancak bilegik koklerin bag~nday er al~yorlar: par-11,klm-11,har-11h ar-11,. ..
( tak-taaak 1 t~k-*tmk 1
/ pat-paaat 1 p~t-*prnt 1
gak-gaaak
---
cart-caaart
Dizek 4
Bilegik eylemlerdeki guq anlat~mis~e vurgu egliginde sondaki unsuz uzunlugu ile verilir:
*$an > ganGIrrr, *gal > galDIrrr, Fat > qaaat > ~aTIrrr.,..
4.2.2. Diizenli - geli~igiizel ayrrmz, ikileme iglemine yuklenen siireklilik
ozellijji ile birlikte, genelde iinlu, olmadigl yerde de unsuz degigimi ile anlatllir.
Yinelenen bolumde kullan~lanu nlu /~/'dur.~
Diizenli Diizensiz 1 Diizenli Diizensiz
lak rrtk qat pat
hay huy hlk hrk hlk mk
~aFU[I hok zot
Sap sv yalap yalap yalap gap
dan dun ~1tp1r t~
vlrt zrrt
fokur fokur
Dizek 5
4~iilfikar(1 995:28-) geligigiizel" kargil~glo larak herhalde uyurnsuzlu@n
vurgulanmasl"d~rd iyor. Bu tur ikilemelerle duzensizlik anlatildljj~~ oakqlk tir : Fat Fat
Fat qut / aqk a~:~ aqkk s aqk .
YANSIMALARDA ANLAMLAMA 197
4.3. ~nsiizlere bail1 ayrrmlar
~nsiizlehr ecenin yanlarmda bulundugu iqin onlara ancak eylemin baglangq ve bitigi ile
ilgili ayrlmlar yuklenebilir. Bu ozellikler eylemin turunu belirler. Ses veren eylem ya da
olugumlarda karglllkl~ etkilegen varllklarla ilgili nitelikler de unsuzlere yuklenir. Bu
ozellikler belli bir slra ile anlatllabilir.
4.2.3. Szg - derin ayrzmz ile 'bo? hacim - dolu hacim' ayriml, f yuvarlak unlu
sesimiyle anlatilir. Duz unluler, sig ve yuzeysel olanl, yuvarlak unliiler ise derin olani
ayirir. Havalgaz dolu kapali hacim yuvarlak unlu ile belirlenir.
4.3.1. Etkilejim yiizeylerine bakhrsa iki karg~thk belirir: is yap1 baklmlndan
fsert, ortugme baklmmdan +dar. Sertlik ozelligi bagta otumsuz patlamah unsiizlerle
anlat~l~sro: k sert: /t,k,s / biraz sert Yumugakllk ise slzmalllar ve oteki seslere
bindirilir. ortugme yuzeyi genig ise bu /g,d ile nitelenir, dar ortugme ise patlamall
unsuzlere kogulur.
Slg
canglr
clz Icazzz
fiklr
w
har
fig
5~iilfikar( 1995: 39-)Ida /p/ sesinin sijzciik bag~ndab ulunmadlgindan s6z ediliyor. Bu
apklama, yansimalarl sozcuk saymayan yerli Turkoloji ile uyuguyor, ama Tiirksenin
sozlugune aykm. Pit, PIS, pat, pay, pis, pig, par-, plr, ... benzeri sozlu dil sozcuklerinin
on Turksede bulunmadig~ yalmzca yazlll metinlere dayatilamaz
6~eon(1 995: 113) zlp ile zlp zlp arasinda bir iligki kurmaga ~allglyor.0il igki zorunlu
olmayip zip" bisiminin anlam~d ogru tanlmlanirsa sorun sozulebilir. Zlp pktl (= birden
gorundu), Zlp zlp zlplad~ arasmda 5c isindeki son iligki vard~r. As11 sorun bisimdedir,
/plz/ denecegi yerde /zip/ slrasi sesilmig, 5a daki birinci sizime benzetilmigtir.
zart / zorf
Dizek 6
Derin
congur
cozzz
fokur
gum
cum
guldurrr
Tor
hor
f0T
Boj
-
tak tak
Dolu
dan
tok tok
I / + sert j -sert I
4.3.2. Varlrk/nesne ile ilgili gene1 fiziksel ozellikler de yansimalara yiiklenmigtir.
Bu ozellikler fkatl, fsrvr olabilir. Katl nesnelerin etkilegimi otiimsuz patlamall
iinsiizlere, slvi nesneler /g, F / seslerine, gaz olanlar ise /f,s,h,r,z,v / seslerine baglanlr.
+ dar
- dar
-
/ sert / pat, cat, ~akt,a k, trk, gap / dm, clz, Ilk,
slvl 1 glp, glr, gar, gor, fog, ~ig, fi gprr pr, ~rrl
gaz I tm, jis,fir, hor, hrr, kill, hrrrl
Dizek 7
pat, tak, tlk, krrr,
gap, gak, Fat,
Dizek 8
fis, jig,
grr gor, mrg, brng-rl
4.3.3. Eylem nitelig'i. Bu ozellikler gunlar olabilir: f ani, + keskin, + surekli,
+yinelerneli. Ani (-surekli) ozelligi bagta ve sonda patlamall / p,t,k,b,d,g, ~,/c
iinsiizleriyle imlenir. Keskinlik /q / ile verilir. Sureklilik sizmali sesler ve uzatma ile
anlatilir. Bir tur siireklilik say1 Ian yineleme ise ikileme iglemiyle elde edilir.
ZIP 6, gap gak, crt, pat, Fat,
rap caaat, gaaak,
yrrrl grrrl, galdrr galdrr
Dizek 9
ani
ba~lama
4.3.4. Ortamzn Devinimi. Sesi ileten ortamla ilgili titregim + otiirn, f trnlama
olarak belirir. Titregim ses telleriyle, tlnlama ve derinlik geniz boglugu ile
iligkilendirilir.
I
trk, tak, prr, vrn, dun, krs krs, tlsss, jiggg, tlnnn, jirrr, horrr,
p, ~ig, prrr, grrd grrrl, vrr vrr,
Dizek 10
Otum
Trnlanta
4.3.5. Devinim - Ses organr ~li~kisDi.i l ile ilgili eylemler bagta /I/ ile,
grrtlak ile ilgili eylemler ise bagta /h/ ile anlat~lir;d udak iligkisi /m/, sonda /p/ ile de
verilir. 0mekler: Ilk llkll~k~hkr lr /lokur lokur iq, lak lak et, ..., hap,ham, hir,hor, mam
vij, dlr, ciz, gor, gur, car, rnlr, rnlz, yr, z~r$,o r, ...
in-le, tlnnn, gurnrnrn, vlnnn, zan-glr, ?an-glr, hun-gur, ...
YANSIMALARDA ANLAMLAMA
(=ye), maq muG op, ...
5. Eylem Turleri. Etkilegimde ve ses uretiminde devinim turleri, nesneler arasmdaki
qizgisel iligki ile belirtilebilir
a. Dural bir yiizeye dogru hareket etme -L+ I
duvme: kuru /pat/, yag /gap/
damlama: kuru :/tip/, yag : /SIP/,
yagma: kuru :/patlr patlrl, yag / gaplr gaplr /
qarpma: kuru: Idan/, yag 1 glrak /,/gap /
qakma: ltaW,lqaW
vurma: kuru /pat/, /Gat/, lgaW
~aklama: /gaW .
b. Bolunerek, ya da birleqmi~ pargalarin ayrilmas~ t l +
gatlama: ga at/
patlama: /pat/, /patlr/
yar~lma: at/ , I~at/~ r
k~r~lma: /qaaat/, 1 qt /,
koparma: /pat/, /pit/,
y~rtilma: /caart/, I clrt 1
c. Bir butunden ayr~lma:
firlama: /f~r//,p lr/,
S~zma: fisss, sss
fiak~rma: fW3f0 W
akma: glp, pit,
ufurme: iif, vuu
z~plama: ZIP,
G opii~me: op, gap gup, gaplr gupur, + I t
qigneme: cak cak.
Evrensel ozellikleri aragtlran yazllarda iki saklnca goze Garplyor: 1. Turkqe
ozelliklerin yabancl kallplara dokulmesi, 2. Turk~eye-ozely anlarm inceleme-dl21 ya
da terimleme-dl91 blrak~lmasl. Ben, yeterli derleme, girdileri dogru betimleme
agamaslna ulagmamlg metinlerin evrensel a~~klamalarvae ritabanl olugturam~yacagl
kanlslndaylm. Turk~evu rgu, Gat], ve oteki ozellikleri yanlnda "ikileme" iglemleri yeterli
betimlenmedigi i~in kll~nlg/gorunug (aspect) yorumlarmln da onemli yanllgllar
i~erdigini diigunuyorum. Yanslma incelemesinde acaba o bi~imlerin sozluge
yazllabilecek duz-anlamlan nedenli olarak tanlmlanabilir mi sorusuna bir yanlt aradlglm
iqin birkaq ornek tanlm vermeksizin bu bildirinin bitmesi tutarslz saylllr.
Tak: ani baglayan, yiizeysel, dar alanll, keskin biten, guqlu ama sureksiz, katl ve sert
bir yuzeye sert bir nesne ile tek bir qarpmdvurma sonucu olugan ses.
Sak: lsllkll baglayan, yuzeysel, genig alanll, keskin biten, guqlu, sureksiz, katl ve sert /
200 OMER DEMIRCAN
yumugak bir yiizeye, genig yiizeyli esnek hir nesne ile vurmalqarpma sonucu qikan ses.
Szp: bir yerden sessizce slzlp damla olugunca agagiya sert ya da yumugak, kuru ya da
SIVI bir yiizeye diigen kiiqiik SIVI kiitlcnin qlkardig~q arpma sesi.
Fus:a q~kb ir yanktan dlgarlya slzan bas~nqllh ava/gazln qikard~gls iirekli otiimsiiz ses.
Vzzz: bir boglukta ortamla birlikte titreyen bir organ ya da nesnenin q~kard~ogtli imlii
siirekli ses.
Kaynakqa
Demircan,O.-(1996 a)," Tiirkqe Yanslmalar~n 0ziine Dogru", Dilb.Aragt. 1996.
, (1996), Tiirkqenin Sesdizimi, Der y. 1996, ~stanbul.
Platon (Eflatun), Kratylos" (Dil ustune), Diyaloglar I, Remzi Kitabevi y. 1982,
S. 189-260.
Yeon, Kyoo Seok (1995), Tiirkqede ve Korecede Yans~malar~(no nomatope)
kaq~laqtir~lmasAin, kara ~nivD. TCF Dilbilim A.D. (Doktora tezi).
Ziilfikar, Hamza (1980), Tiirkqede Ses Yanslmall Kelimeler, Ankara .univ..D~C~
doqentlik tezi, TDK y. Ankara 1996, 699 s.
Ek : Dogal sesler ile ses organlari arasindaki ili~kiler
(Hece yap~slna, Y-0-YY , gore biqimleni~)
I. Kapalz - apk - kapalz (+ ikinci hece -(Y )I Y = Ir , 11)
( ikileme ikinci ogesi diiz Iyuvarlak)
G ii 1 ii Z~lfY
Diiz Yuvarlak Duz Yuvarlak
* clrt
plrt
*plk cllk
*tak tok tlk tuk
qak klk
FarP
*pt kiit Gut
kat kut
* F"-
*cak cuk
* p1tdiirt
*paat
port pirt
clrt
dlrt
*gar1 gurt
* kat gld
klk
kik
Tanlm
Bozunma
Clrp~nrna
Cignemc
Cokluk
Diirtme
Diigme
F~gklrma
Gaz qikarma
Gegirme
Giilme
YANSIMALARDA ANLAMLAMA
* gluk
* kop
* port
*gar$
kart
*pat
* gac-
*deb-
* tii?
*tak
tap
tep
tek-me
Pat kiit
giip
Gat
EarP * kiitcart
cart
* kiip-
*tap
klrp
cirt
gwkurt
kltklrt
klrk
k~p-
Elt
klrt
mik
Pl t
g1cqit
Clrt
tit
tlk
tlP
pit
iqme
Kopiirme
Kaqma
Kakma
Kapama
Kaz~ma
Kesme
Kekeleme
dung- Konugma
Kopma
gut Siirtunme
tuk
Tepinme
Tiikiirme
Titreme
Vurma
qut
Yeme
tup- Y iiriime
202
2.a. Srzmalr - a~rk - kapalr
Gii~lii
Diiz
*hap-
*gap
gak
~irak
girk
*
*
*gap
*hart
*
*
fart
*zxt
*gak-
*
*
*fak-
*
* VP
*gap-
*gap
*VP
gak
*gap-
*gap
Yuvarlak
hop-
Z~lfY
Diiz Yuvarlak
hup-
81P
fink
gik-
VP
hurt
zink
VPzort
virt
Zlrt
fok-
? congvirt
Zlrt
VP
girk
firt
fikzurt
guk-
VICvikzonk
Aglama
Cirpinma
Damlama
Davranig
Duma
Ge~me
Gaz gkarma
Hiz
Islak
iGme
Kay nama
Konugmak
~~iigme
sig
Sulu/ezilmig
Siviiqindehareket
Vurma (elle)
Yagmur yagmasi
Y eme
Ziplama
2.b. Geniz - apk - ka~alr
Gii~lii Z~lfY
Diiz Yuvarlak D iiz Yuvarlak Tanlm
* mik Konugma
* mirk
YANSIMALARDA ANLAMLAMA
2.c. Akicr - apk
Giiglii
Diiz Yuvarlak
*laplak-
? lang-
* lok
? long-ur
*lak-
* lok-
*rap
* lop
liip
*lap-
2.d. Kayici - apk
Giiglii
Diiz Yuvarlak
*hart-
*hat-
*
*lap
3.a Kapali - aczk
Giiglii
Diiz Yuvarlak * coz
kapali
Zayf
D iiz Yuvarlak
ling-ir
Ilk
Ilk
? I~ng-lr
kapali
Diiz
luk
Zayf
Yuvarlak
hlt- huthlk
]UP
hirt
hupsizmali
Z~tfY
Diiz Yuvarlak
Diizensiz yiiriime
iqme
kaynarna
Konugma
Oy naklgevgek
(ayak) Vurma
Yeme
Yiiriime
Tamm
Is~rmak
Kaz~ma
Konugma
(birine) Vurma
Siirtiinme
Yeme
Y iiriime
Zlplama
Tamm
Carpqma
(kizgm slvl-katl)
Cigneme
Cizme
Esma
F~gkirma
Giilme
HIZII gitme
Kaqma (eve)
*baz-
*
*
*paf piif
piis-kiit
*
*
*
* iif
10s
* $is-
*caz coz
3.b Kapall - a~rk
Gii~lii
Diiz Yuvarlak
*dm
pnpal-
kiil-
*ag-
*pg- gorgiilgiir-
*be1 bon
* tom-bul
ton-
*tam diim-
3.b Kapalr - a~lk
Gii$dii
Diiz Yuvarlak
*dam-la
* gum
*pal- kiilpg-
Ipv-Ian
*
CIZ
klz
klv-11-cim
puf
CIVPIS
clvl~lv
- Trnzlz
Z~lf Y
Diiz Yuvarlak
din
El"
dim dum
- Tinrlr
Z~lf Y
Diiz Yuvarlak
tm-
~imcum
EU'
Klzarma
Klzma
Kivllclm
Piiskiinne
Sulu
Susma
Uqma
~fiirme
Vurma
Yagma
Yanma
Tanrm
Cirplnma
Damla
IGi bog
Diigme
* giirYANSIMALARDA
ANLAMLAMA
*
*
*kem kiim
* og
*par-
*dar
*gar go'.
*tam
tan gum
*
*pal- kiilgiim-
*tam-bur
gal- giilgiim-
4.a Szzmalz - agzk
Gii@ii
Diiz Yuvarlak
* fos-
*
* SUS-
*
4.b Szzmalz - aczk
Gii$i
Diiz Yuvarlak
*$an-
*$ar- $or-
*
*$am-
* siim-
*
p1rtirldir
glr
cirlq~r
glY
t~rltirp~
rlfirlvin
ug-ul
dim
tin
qil-e
tumgul-
- szzmalz
Z~lfY
Diiz Yuvarlak
f1s
v1zfiss1zpus
VIZ-
- tznzlz
Zay lf
Diiz Yuvarlak
gun-
$1'. $ur
fllgumfir
Ti tre
Uqma
Ugulda
Vurma
Yuvarlanma
Tanim
Ag~zdanb og soz
Bozunma
Sarsma
Fqk~rma
Gaz $'karma
H~zlage qme
Konugma
Sizlama
Susma
Tanim
CarP'a
Akma
Bak~g
calkalama
Siimkiirmek
Donme
OMER DEMIRCAN
*sal-ldsars-
*zarrr
vurma
gulfon-
gur
som-ur v~rlz~r
fir-
3111-glr
4.b Geniz - apk - srzmab
Gii~lii Z~rfY
Diiz Yuvarlak Diiz Yuvarlak * m1g-11
4.b Akrcr - apk - srzmalr /trnrlr
Giiplii Z~rfY
Diiz Yuvarlak Diiz Yuvarlak
*lan- lin- * lon-
* Im-
*lam- lum-
4.b Kayrcr - aqrk
Giiplii
Diiz Yuvarlak
* har hor
*
* horn- hiin-
*hag
*ham
* har
*hag-lr
* hah
* hor
*hal-
- srzmalr /tmrlr
Z~rfY
Diiz Yuvarlak
hur
hlrhlm
hug
hum
Suda yiiriime
Flrlatma
Girip-qkma
HIZ
Kaqmdyiiriime
Kaynama
Konugma
Kurtulma
Oyna
Salla
Titreyerek
Tanlm
Aglzdan uyurken
pkan ses.
Konugma
Oynama
Elle slklgtlrma
Uyuma
Tanzrn
Oynama
Kaynama
OynaWgevgek
Yuvarlanma
Tanlm
Giiriiltii
Hlrlama
Soluma
Siirtiinme
Yeme
Bagma
Gime
Giilme
Uyuma
Yuvarlanma
