Metin-II
Uygur Türkçesi 48
2. “YW PYRDY L’R PYRY “YWR X’ZX’NC
ayu birdi-ler biri ayur ķazġanç
söyleyiverdiler. Biri (şöyle) der: “Kazanç
3. N’NK T’RYX T’RYM’XD’ ‘DKW YWX KYM
nen͡g tarıġ tarımaķda edgü yoķ kim konusunda tarla ekip biçmekten iyisi yoktur,
4. PYR T’RYS’R MYNK TWYM’N PWLWR
bir tarısar min͡g tümen bolur
bir ekildiğinde, milyonlarca olur.”
5. PYRY “YWR XWY YYLXY ‘YKYDS’R
biri ayur ķoy yılķı igidser
Biri (de şöyle) der ki: “Koyun ve at beslenirse,
6. YYLYNK’ “ŞYLWR P’Y PWLWR PYRY
yılın͡ga aşılur bay bolur biri
yıldan yıla sayıları artar, (kişi) zengin olur”. Bir (diğer)i
7. “YWR ‘WYNKTWN KYDYN S’TYX’
ayur ön͡gtün kidin satıġķa
söyler: “Doğuya ve batıya mal satmaya
Sözcük Çözümlemeleri
ön͡gi ‘ayrı, başka, farklı’ < ön͡g ‘ön, dış’ +i [kalıplaşmış 3. tekil kişi iyelik eki]
ay- ‘söylemek’ -ur [geniş zaman eki]
igid- ‘yetiştirmek, beslemek’ < ig- ‘eğmek’-(i)d [fiilden fiil yapım eki: pekiştirme görevindedir]
-ser [şart eki]
yılın͡ga ‘her yıl’ < yıl ‘yıl’ +ı [3. tekil kişi iyelik eki] +n͡ga [yönelme durumu eki]
kidin ‘batı’ < ki ‘geri, arka’; (krş.: Türkiye Türkçesi geri
Açıklama:
Eski Türklerin inançlarına göre bir nevi kıble sayılabilecek yön ‘doğu’ idi. Yüzün, güneşin doğuşuna doğru çevrildiği doğu istikametinin adı bu sebeple ‘ön͡g, ön͡gre, ön͡gdün, ön͡gtün’ gibi kelimelerle adlandırılmıştır. Yüz doğuya bakarken arkamızda kalan yön ise batıdır. kidin kelimesinin asıl anlamının ‘arka; sonra’ olmasına rağmen bir yön ismi olarak da kullanılmasının
nedeni budur.
sat- ‘satmak’ -(ı)ġ [fiilden isim yapım eki]+ķa [yönelme durumu eki]
XIV
1. YWLWX’ P’RS’R P’Y PWLWR
yuluġķa barsar bay bolur
mal almaya gidilirse (kişi) zengin olur. “
2. YM’ PYR PYLK’ NWM
yime bir bilge nom
Yine bir bilge, din diyanet
3. PYLYR ‘R ‘YNC’ TYP TYDY T’VR
bilir er inçe tip tidi tavar
bilir kişi(din alimi) şöyle dedi: ‘’Dünyalık
4. X’ZX’NM’X N’NK T’LWY ‘WYKWZ
ķazġanmaķ nen͡g taluy ögüz-
edinme konusunda (kişi) okyanus-
4. Ünite - Uygur Türkçesi-Metin II 49
5. K’ KYRYP KWNKWL T’KY KWYS
ke kirip kön͡gül-teki küs-
a girip (manevi derinliklere dalıp) gönüldeki (nefsinin yapmaya zorladığı) arzu-
6. WŞYN X’NTWR X’LY S’XYNS’R
üşin ķantur-ġalı saķınsar
larını kandırmak için tefekkür ederken,
7. PWLWNCWSWZ CY[N]T’M’NY ‘RDYNY
bulunçusuz çintemeni erdini
bulunmaz çintamani incisini (düşünce mücevherini = mutlak hakikati)
8. PWLS’R X’M’X YYRTWNCWD’KY
bulsar ķamaġ yirtünçüdeki
bulacak olursa tüm yeryüzünde bulunan
Sözcük Çözümlemeleri
yul- ‘yolmak;çekip almak’ -(u)ġ [fiilden isim yapım eki]+ķa [yönelme durumu eki]
küsüş ‘arzu, istek’ < küse- ‘istemek’ -ş [fiilden isim yapım eki: -ş eki burada olduğu gibi
kendisinden önceki ünlüyü daraltabilir. Örnek: alķa- ‘övmek’ fakat alķış]
ķantur- ‘kandırmak, doyurmak’ < ķan- ‘kanmak, doymak’ -tur [ettirgenlik eki] -ġalı
[zarf-fiil eki]
bulunçusuz ‘bulunmaz, ender’ < bul- ‘bulmak, ele geçirmek’ -(u)n [dönüşlülük eki] -ç
[fiilden isim yapım eki] +çu [isimden isim yapım eki] + suz [isimden isim yapım eki: yokluk sıfatları üretir]
XV
1. TYNLYX L’RNYNK KWYSWŞYN ‘YNCYP
tınlıġ-larnın͡g küsüşin inçip
canlıların arzuları böylece (yerine gelmiş olur).’’
2. TYKYN “LXWNY T’PL’M’DY T’K
tigin alķunı taplamadı tek Prens (tekliflerin) hepsini uygun görmedi, yalnızca
3. T’LWY ‘WYKWZK’ KYRMYŞYK
taluy ögüzke kirmişig
okyanusa açılmayı
4. T’PL’DY ‘WYTWRW ‘YCK’RW X’NKY ‘YLYK’
tapladı ötürü içgerü ķan͡gı illigke
makul gördü. Sonra içeride (sarayda) babası kraldan
5. ‘WYTWK PYRDY T’LW ‘WYKWZK’
ötüg birdi talu ögüzke
bir istekte bulundu: ‘’Okyanusa
6. KYR’YN TYP ‘WL ‘WYDWN X’NKY
kireyin tip ol ödün ķan͡gı
gireyim (açılayım) mı? ‘’ diye. O anda babası
7. X’N PW ‘WYTWK S’V ‘YŞYDYP
ķan bu ötüg sav işidip
han bu istirhamı işitmesine rağmen
8. N’NK KYKYNC PYRW ‘WM’DY ‘RTYNKW
nen͡g kiginç birü umadı ertin͡gü
hiçbir cevap veremedi. Aşırı derecede
Uygur Türkçesi 50
Sözcük Çözümlemeleri
tapla- ‘uygun bulmak’ < tap ‘uygun, yerinde’ +la- [isimden fiil yapım eki] -ma [olumsuzluk eki] -dı [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman eki]
kir- ‘girmek’ -miş [geçmiş zaman eylem sıfatı] -(i)g [belirtme durumu eki]
ötüg ‘rica, istek’ < öt- ‘geçmek, arz etmek’ -(ü)g [fiilden isim yapım eki]
bir ‘vermek’ -ü u- ‘muktedir olmak’ [yardımcı fiili zarf-fiil eki ile asıl fiile bağlanmış
birleşik fiil çekimi] -ma [olumsuzluk eki] -dı [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman eki]
XVI
1. PWŞWŞLWX PWLTY ‘WYTRW “W[L]
buşuşluġ boltı ötrü ol
üzüldü. Ardından, o
2. ‘WXLY TYKYN K’ ‘YNC’
oġlı tigin-ke inçe
oğlu prense şöyle
3. TYP YRLYX X’DY “MR’X ‘WYKWK
tip yarlıġ-ķadı amraķ ögük-
diyerek buyurdu: “Sevgili yavrucuk-
4. WM M’NYNK ‘YLT’ X’ZX’NCYM
üm menin͡g ilte ķazġançım
um! Benim imparatorlukta kazancım
5. SYZYNK ‘RM’Z MW ‘MTY KWYNKWL
sizin͡g ermez mü amtı kön͡gül-
sizin değil mi? Şimdi istediğiniz
6. C’ “LYNK P’RC’ PWŞY
çe alın͡g barça buşı
kadar alın; hepsini sadaka
7. PYRYNK N’ ‘WYCWN ‘WYLWM
birin͡g ne üçün ölüm
verin! Niçin ölüm
8. YRK’ P’RYR SYZ PYŞ TWYRLWK
yirke barır siz biş türlüg
yerine gidiyorsunuz? (Orada) beş türlü
Sözcük Çözümlemeleri
bir- ‘vermek’ -(i)n͡g [2. çoğul kişi emir eki]
ön͡gi ön͡gi ķazġanç ķılmaķ ayu birdiler cümlesini Türkiye Türkçesine aktarınız ve cümlede
geçen sözcükleri çözümleyiniz.
XVII
1.”D’ P’R PYR ‘D’ ‘WL ‘RWR T’LYM
ada bar bir ada ol erür talım
tehlike var. Birinci tehlike şudur: Canavar
2. P’LYX ‘WDWX ‘RK’N S’XL’NM’DYN
balıķ oduġ erken saķlanmadın
balık uyanık iken (kişi) beklemediği anda
3. TWŞ’R “LXWNY KMY PYRL’ SYN
tuşar alķunı kemi birle sin͡g-
(onunla) karşılaşır. Herkesi gemiyle birlikte yu-
1
4. Ünite - Uygur Türkçesi-Metin II 51
4. KWRWR ‘YKYNTY SWVD’ SWV ‘WYNKLWK
ürür ikkinti suvda suv ön͡glüg
tar. İkincisi: Suda su renginde
5. T’XL’R P’R KMY SWSWP SYNWR
taġlar bar kemi süsüp sınur
dağlar var. Gemi çarpıp parçalanır.
6. KYŞY ‘LXW ‘WYLWR ‘WYCWNC SWVD’
kişi alķu ölür üçünç suvda
İnsanların tamamı ölür. Üçüncüsü: Suda
7. Y’KL’R ‘WRWP KMY SWVX’
yekler urup kemi suvķa
şeytanlar hücum edip gemiyi suya
8. CWMWRWR TWYRTWNC ‘WLWX T’KZYNC
çomurur törtünç uluġ tegzinç
batırır. Dördüncüsü: Büyük girdap
Sözcük Çözümlemeleri
oduġ ‘uyanık’ < *od- ‘uyanık olmak’ -(u)ġ [fiilden isim yapım eki]
saķlan- ‘dikkat etmek’ < sa- ‘saymak, hesap etmek’ -ķ ‘dikkatli, uyanık’ [fiilden isim yapım eki] -madın [olumsuz zarf-fiil eki]
tuş- ‘rast gelmek, karşılaşmak’ -ar [geniş zaman eki]
sin͡g- ‘sinmek, içine geçmek’ -ür ‘yutmak, içine çekmek’ [ettirgenlik eki] -ür [geniş
zaman eki]
ön͡glüg ‘görünümlü’ < ön͡g ‘renk, görünüş’ +lüg [isimden isim yapım eki]
süs- ‘çarpmak’ -(ü)p [zarf-fiil eki]
sın- ‘kırılmak’ < sı- ‘kırmak’-n [dönüşlülük eki] -ur [geniş zaman eki]
çomur- ‘suya daldırmak’ < çom- ‘suya dalmak’ -ur [ettirgenlik eki] -ur [geniş zaman eki]
tegzinç ‘girdap’ < tegiz- ‘çevirmek’ -(i)n [dönüşlülük eki] -ç [fiilden isim yapım eki]
XVIII
1. K’ KYKWRWR SWV [‘YKRK ‘ŞYLWR]
k(emi)ke kigürür suv igrik eşilür
gemiyi içine alır. Sular kendi etrafında döner,
2. SWXWŞWR PYŞYNC TNKRY TWPYN’R
soķuşur bişinç ten͡gri topınar
birbirine çarpar. Beşincisi: Gökyüzü yarılır
3. QWRXYNCYX YYL TWRWR KMY “Q
ķorķınçığ yil turur kemi aķkorkunç bir fırtına kopar gemi ters
4. T’RYLWR ‘WYLWR PW MWNC’
tarılur ölür bu munça
yüz olur. (Herkes) ölür. Bu kadar
5. XWRXYNCYX “D’X’ KYRYP ‘WYLK’Y
ķorķınçıġ adaķa kirip ölgey
korkunç tehlikelere girip ölecek-
6. SYZ PYZNY ‘YRYNC XYLX’Y SYZ
siz bizni irinç ķılġay siz
siniz. Bizi bedbaht edeceksiniz.”
7. TYP TYDY ‘WL ‘WYDWN PWDYSVT TYKYN
tip tidi ol ödün bodisavat tigin
diye konuştu. O zaman Bodisavat Prens
Uygur Türkçesi 52
8. Q’NKY X’NT’ PW YRLX ‘YŞYDYP
ķan͡gı ķanta bu yarlıġ işidip
babası handan buyruğu işitince:
Sözcük Çözümlemeleri
kigür- ‘sokmak, girdirmek’ < kir- ‘girmek’ -gür [ettirgenlik eki] -ür [geniş zaman eki]
igrik ‘çember biçimli’ < ig- ‘eğmek’ -(i)r ‘eğirmek’ [ettirgenlik eki] -(i)k [fiilden isim
yapma eki]
eşil- ‘kıvrılmak, etrafında dönmek’ < eş- ‘kıvırmak, çevirmek’ -(i)l [edilgenlik-
dönüşlülük eki] -ür [geniş zaman eki]
soķuş- ‘çarpışmak’ < soķ- ‘vurmak, darp etmek’ -(u)ş [işteşlik eki] -ur [geniş zaman eki]
ķorķınçığ ‘korkunç’ < ķorı- ‘korumak’ -ķ [fiilden fiil yapım eki] -(ı)n [dönüşlülük eki]
-ç [fiilden isim yapım eki] +çıġ [isimden isim yapım eki]
aķtarıl- ‘devrilmek’ < aķ- ‘bir yana eğilmek’-(ı)t [pekiştirme görevinde ettirgenlik eki]
-ar [ettirgenlik eki] -(ı)l [edilgenlik eki] -ur [geniş zaman eki]
Açıklama:
Eski Türkçe döneminde -Ar ettirgenlik eki nadiren de olsa kullanılır. Örnek: kaytar- < kay-(ı)
t-ar-. Orhun Türkçesi gramerinde (V. Ünite) örneği olmadığından fiilden fiil yapım ekleri arasında verilmemiştir.
öl- ‘ölmek’ -gey [gelecek zaman eki] -siz [3. çoğul kişi eki]
irinç ‘zavallı, sefil’ < ir- ‘yermek, kınamak’ -(i)n [edilgenlik fonksiyonunda dönüşlülük
eki] -ç [fiilden isim yapım eki]
XIX
1. YRLX PWLZWN TYDM’ZWN P’R’YYN
yarlıġ bolzun tıdmazun barayın
“Bana ferman (padişahlık izni) verilsin, engellenmesin, gideyim.”
2. TYP ‘WYTWNTY ‘WYTRW X’NKY X’N
tip ötünti ötrü ķan͡gı ķan
diye arz etti. Bunun üzerine babası han
3. YRLYX Q’M’DY P’RM’X’Y SYN TYP
yarlıġ-ķamadı barmaġay sin tip
ferman buyurmadı. “Gitmeyeceksin” diye
4. TYDY ‘WYTRW TYKYN P’ŞYN TWYNKYTYP
tidi ötrü tigin başın tön͡gitip
cevap verdi. Prens başını eğip
5. ‘YXL’YW YYRD Y’TP YWQ’RW TWRX’LY
ıġlayu yirde yatıp yoķķaru turġalı
ağlayarak yerde yatıp (ne) yukarı kalkmaya
6. “Ş “ŞL’X’LY ‘WN’M’DY ‘YNC’ TYP TYDY
aş aşlaġalı unamadı inçe tip tidi
(ne de) yemek yemeye razı oldu. Şöyle dedi:
7. YRLYX PWLM’Z ‘RS’R PW YYRD’ YWQ’RW
yarlıġ bolmaz erser bu yirde yoķķaru “Ferman olmazsa buradan yukarı (ayağa)
8. TWRM’Z MN “Ş “Ş’NM’Z MN ‘WYLK’Y
turmaz men aş aşanmaz men ölgey
kalkmayacağım; yemek yemeyeceğim ve ölecek-
4. Ünite - Uygur Türkçesi-Metin II 53
Sözcük Çözümlemeleri
bol- ‘olmak’ -zun [3. tekil kişi emir eki]
tön͡g- ‘dönmek, çevrilmek’ -(i)t ‘eğmek’ [pekiştirme görevinde ettirgenlik eki] -(i)p
[zarf-fiil eki]
yoķ ‘yokuş, yükseklik’ +ķaru (< ķa+ru) [yön gösterme eki]
aş ‘aş, yemek’ +la- ‘yemek yemek’[isimden fiil yapım eki] -ġalı [zarf-fiil eki]
aşa- ‘yemek yemek’< aş ‘aş, yemek’ +a- [isimden fiil yapım eki]
-n [dönüşlülük eki] -maz [olumsuz geniş zaman eki] -men [1. tekil kişi eki]
XX
1. MN TYP TYDY X’LTY “LTY KWYN
men tip tidi ķaltı altı kün
im.” diye konuştu. Ne zaman ki, altı gün
2. ‘RTYP P’RDY ‘WYKY Q’NKY
ertip bardı ögi ķan͡gı
geçip gitti; annesi, babası
3. “TLYXY YWZLWKY ‘YXL’YWt
atlıġı yüzlügi ıġlayu ünvanlı kişiler, önde gelen zatlar ağlaşarak
4. PWS’NW TWRX[W]RWP N’NK ‘WN’M’
busanu turġurup nen͡g unama-
üzülerek kaldırmak (istediler) hiç razı olma-
5. ‘DY ‘WL ‘WYDWN ‘WYKY Q’NKY
adı ol ödün ögi ķan͡gı
dı. O zaman annesi ve babası
6. ‘YNC’ TYP TYDY PYZ KNTW K’
inçe tip tidi biz kentü-ke
şöyle söylediler: ‘’Biz kendisine
7. ‘DKW K’ ‘WYTL’YWR PYZ ‘WN’M’S’R
edgü-ke ötleyür biz unamasar
iyi (şeyler) için öğüt veriyoruz. Rıza göstermezse
Açıklama:
---------[XX ve XXI arasında iki sayfa eksik]----------
[...ası-]
Sözcük Çözümlemeleri
bus- ‘üzülmek’ -(a)n [dönüşlülük eki] -u [zarf-fiil eki]
Açıklama:
Yardımcı ses durumundaki dar-yuvarlak ünlünün düz-geniş olarak kullanılması örneği için
krş.: yal(ı)n/yal(a)n ‘alev; meşale’< yal- ‘alev almak’. Ayrıca krş.: XXIII ķamaġın ve XXIV
ķamuġun.
turġur- ‘yerinden kaldırmak’ < tur- ‘ayağa kalkmak’ -ġur [ettirgenlik eki] -(u)p [zarf-fiil eki]
nen͡g ‘hiçbir şey; hiç’ < ne [belirsizlik zarfı] +an͡g ‘yok; değil’
öt ‘öğüt’ (< ögüt) +le- [isimden fiil yapım eki] -(y)ür biz [3. çoğul kişi geniş zaman]
XXI
1. XY TWZWSY N’ P’R TYKYN ‘YNC’
ġı tuzusı ne bar tigin inçe
… faydası yararı nedir? ‘’ Prens şöyle
Uygur Türkçesi 54
2. TYP ‘WYTWNTY LWW X’NL’RYNT’
tip ötünti luu ķanlarınta
diyerek konuştu: ‘’Ejder hanlarında
3. CYNT’M’NY ‘RDYNY P’R KYM
çintemeni erdini bar kim
çintamani incisi var ki
4. ‘WYLWKLWK QWTLWX KYŞY ‘WL ‘RDNY
ülüglüg ķutluġ kişi ol erdini
kısmetli ve talihli biri o inciyi
5. PWLS’R Q’M’X TYLX L’RQ’ “SX
bulsar ķamaġ tı[n]lıġ-larķa asıġ
bulursa bütün canlılara fayda,
6. TWSW XYLWR “NY ‘WYCWN T’LWY
tusu ķılur anı üçün taluy-
yarar sağlar. Onun için okyanus-
7. Q’ KYRYKS’YWR MN TYP ‘WYTWNTY
ķa kirigseyür men tip ötünti
a gitmek (açılmak) istiyorum’’ diye arz etti.
8. ‘WL ‘WYDWN Q’NKY Q’N YRLX YRLX’
ol ödün ķan͡gı ķan yarlıġ yarlıġķa-
O zaman babası han ferman buyur-
Sözcük Çözümlemeleri
asıġ ‘fayda; kazanç, kâr’< as- ‘aşmak, yükselmek’ -(ı)ġ [fiilden isim yapım eki]
kir- ‘girmek’ -(i)g [fiilden isim yapım eki] +se- [isimden fiil yapım eki] -(y)ür men [1.
tekil kişi geniş zaman]
men aş aşanmaz men cümlesini Türkiye Türkçesine aktarınız ve cümlede geçen sözcükleri
çözümleyiniz.
XXII
1. DY KYM T’LWY Q’ P’R’YYN
dı kim taluy-ķa barayın
du: ‘’ Kim ‘okyanusa gideyim’
2. TYS’R KYRYNKL’R ‘WXLWM TYKYN
tiser kirin͡gler oġlum tigin-
diyorsa (huzura) gelsin ve oğlum Prens-
3. K’ ‘YŞ PWLWNKL’R N’ KRK’KYN
ke iş bolun͡glar ne kergekin
e arkadaş olsun. Ne gerekiyorsa
4. P’RC’ PYRK’Y PYZ KYM YYRCY
barça birgey biz kim yirçi
her şeyi vereceğiz. İçinizde rehber
5. SWVCY KYMYCY P’R ‘RS’R YM’
suvçı kimiçi bar erser yime
denizci gemici var ise, o da
6. K’LZWN TYKYNYK ‘YS’N
kelzün tiginig isen
gelsin. Prensi sağ
2
4. Ünite - Uygur Türkçesi-Metin II 55
7. TWYK’L K’LWRZWN L’R ‘WYTRW
tükel kelürzün-ler ötrü
salim getirsinler. Bunun üzerine
8. PW YRLX ‘YŞYDYP PYŞ YWZ
bu yarlıġ işidip biş yüz
bu fermanı işitip beş yüz
Sözcük Çözümlemeleri
bar- ‘gitmek’ -ayın [1. tekil kişi emir eki]
kergek ‘gerek’ < kerge- ‘yaraşmak, uygun olmak’-k [fiilden isim yapım eki] +i [3. tekil
kişi iyelik eki] +n [iyelik ekli gövdeler üzerine gelen belirtme durumu eki]
tükel ‘sağlam; tam, bütün’ < tü- ‘bitmek’ -k ‘tam’ [fiilden isim yapım eki] +e- ‘tam olmak; yetmek’ -l [fiilden isim yapım eki]
kelür- ‘getirmek’ < kel- ‘gelmek’ -ür [ettirgenlik eki] -zünler [3. çoğul kişi emir eki]
XXIII
1. S’TYXCY ‘R’N L’R TYRYLYP
satıġçı eren-ler tirilip
tüccar kimseler toplanıp
2. ‘YCK’RW ‘WYTWK PYRDY L’R X’M’XYN
içgerü ötüg birdi-ler ķamaġın
içeri (saraya) müracaat ettiler: “Hep birlikte
3. ‘DKW ‘WYKLY TYKYNK’ QWLWQ ..
edgü ögli tiginke ķulluķ …
İyi Düşünceli Prense hizmet [edeceğiz]
4. P’RYR PYZ ‘WYLS’R PYRL’ ‘WYLWR
barır biz ölser birle ölür
gideceğiz; öleceksek birlikte ölecek-
5. PYZ K’LS’R PYRL’ K’LYR PYZ TYP
biz kelser birle kelir biz tip
iz; dönecekse birlikte döneceğiz” diye
6. ‘WYTWK PYRDY L’R ‘WL ‘WYDWN
ötüg birdi-ler ol ödün
istek bildirdiler. O zamanlarda
7. P’R’N’S ‘WLWŞT’ PYR ‘DKW
baranas uluşta bir edgü
Benares ulusundan bir iyi ve
8. ‘LP YYRCY SWVCY P’R ‘RTY Q’C
alp yirçi suvçı bar erti ķaç
cesur rehber ve gemi kılavuzu var idi. Kaç
Sözcük Çözümlemeleri
ķamaġın ‘hep beraber’ < ķamaġ ‘bütün, hepsi’ +(ı)n [araç durumu eki]
ögli < ö- ‘düşünmek’ -gli [sıfat-fiil eki; bk. Orhun Türkçesi VII. Ünite, Sıfat-Fiiller]
birle ‘birlikte’ < bir ‘bir, beraber’ +le [araç durumu eki]
XXIV
1. Q’T’ TLWY Q’ KYRYP
ķata taluy-ķa kirip
sefer oknayusa gitmiş,
Uygur Türkçesi 56
2. PYŞ’R YWZ ‘RYN P’RYP
bişer yüz erin barıp
beş yüz adamla yola çıkmış,
3. ‘YS’N TWYK’L K’LMYŞ ‘RTY
isen tükel kelmiş erti
sağ salim geri dönmüş idi.
4. ‘YNCYP S’KYZ ‘WN Y’Ş’YWR
inçip sekiz on yaşayur
Ancak seksen yaşında
5. X’RY ‘RTY YYN’ ‘YKY KWYZY
ķarı erti yine ikki közi
bir ihtiyar idi. Üstelik iki gözü de
6. KWYRM’Z ‘RTY ‘WL PYŞ YWZ ‘R
körmez erti ol biş yüz er
görmüyordu. Bu beş yüz adam
7. Q’MWXWN ‘WL KWYRM’Z YYRCYK’
ķamuġun ol körmez yirçike
hep birlikte bu gözleri görmeyen kılavuza
8. ‘WYTWNTY L’R ‘WL ‘WYDWN
ötünti-ler ol ödün
başvurdu. O zaman
Sözcük Çözümlemeleri
ķata ‘kez, defa’ < ķat- ‘katmak, eklemek’ -a [kalıplaşmış zarf-fiil eki]
yaşa- ‘yaşamak’ < yaş ‘yaş, diri’ +a- [isimden fiil yapım eki] -(y)ur [3. tekil kişi geniş zaman]
XXV
1. TYKYN ‘WYZY P’RYP XWLYN
tigin özi barıp ķolın
prens (oraya) kendisi gidip (adamı) kolundan (tutarak)
2. Y’TYP YCK’RW X’NKY X’N
yetip içgerü ķan͡gı ķan
yanında götürüp içeri (saraya) babası hanın
3. T’P’ KYKWRDY X’NKY X’N
tapa kigürdi ķan͡gı ķan
huzuruna getirdi. Babası han
4. ‘YNC’ TYP YRLQ’DY PYR KY’ ‘MR’Q
inçe tip yarlıġķadı bir-kiye amraķ
şöyle deyip buyurdu: ‘’Biricik sevgili
5. ‘WXLWMYN SYZYNK’ TWTWZWR
oġlumın sizin͡ge tutuzur
oğlumu size emanet ediyor-
6. MN “S’N TWYK’L K’LWRWNK TYP
men esen tükel kelürün͡g tip
um. (Onu) sağ salim geri getirin’’ diye
7. YRLQ’DY ‘WYTRW ‘WL “VYCX’ ‘R
yarlıġķadı ötrü ol avıçķa er
konuştu. Sonra bu yaşlı adam
4. Ünite - Uygur Türkçesi-Metin II 57
8. ‘YXL’YW X’N Q’ ‘YNC’ TYP ‘WYT..
ıġlayu ķan-ķa inçe tip öt[ün-]
ağlayarak hana böyle diyerek arz et-
Sözcük Çözümlemeleri
tapa ‘-e doğru’< tap- ‘bulmak’ -a [zarf-fiil eki]
birkiye ‘biricik’ < bir ‘bir, tek’ +kiye [isimden isim yapım eki; küçültme ve okşama anlamı katar. Bk. Orhun Türkçesi V. Ünite, Söz Yapımı]
oġlumın < oġul ‘oğul, evlat’ +(u)m [1 tekil kişi iyelik eki] +(ı)n [iyelik ekli gövdeler üzerine gelen belirtme durumu eki]
sizing͡ e < siz ‘siz’ [2. çoğul kişi zamiri] +ing͡ [tamlayan durumu eki] +e [yönelme durumu eki]
Açıklama:
Eski Türkçe zamir çekiminde bazı örneklerde isim durum eklerinin üst üste gelmesi söz konusudur. Örnek: bizin͡ge ‘bize’, bizinte ‘bizde’. Ayrıca bk. Orhun Türkçesi VI. Ünite, Kişi Zamirleri.
tutuzur men < tut- ‘tutmak’ -(u)z ‘emanet etmek’ [ettirgenlik eki] -ur men [1. tekil kişi
geniş zaman]
XXVI
1. TY TNKRYM N’ MWNK T’Q
ti ten͡grim ne mun͡g taķ
ti: ‘’Hünkarım, ne (gibi bir ) sıkıntı, zaruret
2. PWLTY KYM “NTX TNKRY T’K
boltı kim antaġ ten͡gri teg
oldu ki böyle gökyüzü gibi,
3. ‘RDNY T’K ‘WYKWKWNKWZNY ‘WYLWM
erdini teg ögükün͡güzni ölüm
mücevher gibi sevgili evladınızı ölüm
4. YYRYNK’ ‘YDWR SYZ ‘WL T’LWY
yirin͡ge ıdur siz ol taluy
yerine gönderiyorsunuz? O okyanusun
5. SWVY ‘RTYNKW QWRQYNCYX
suvı ertin͡gü ķorķınçıġ
suyu fevkalade korkunç ve
6. “D’LX ‘WL ‘WYKWŞ TYNLXL’R
adalıġ ol üküş tınlıġlar
tehlikelidir. Birçok canlı
7. P’RYP ‘WYLWKLY PYR P’RS’R
barıp ölügli bir barsar
gidip öldü. Bir (başına) gidilse,
8. Y’R’X’Y MW TYP ‘WYTWNTY
yaraġay mu tip ötünti
uygun olur mu? ‘’ diye arz etti.
Sözcük Çözümlemeleri
ögük ‘sevgili’ < *ög- ‘övmek’ -(ü)k [fiilden isim yapım eki] +(ü)n͡güz [2. çoğul kişi iyelik eki] +ni [belirtme durumu eki]
ölüm ‘ölüm’ < öl- ‘ölmek’ -(ü)m [fiilden isim yapım eki]
ölügli < öl- ‘ölmek’ -(ü)gli [sıfat-fiil eki]
Uygur Türkçesi 58
Kendimizi Sınayalım
1. Uygurca tranliterasyonu YYLYNK’ “ŞYLWR olan sözlerin transkripsiyonu aşağıdakilerden hangisidir?
a. yilinke eşilür
b. iylinke aşılur
c. yılın͡ga aşılur
d. yilin͡ge eşilür
e. yılınķa aşılur
2. ve 3. sorular aşağıdaki cümleye göre cevaplandırılacaktır.
birkiye amraķ oġlumın sizin͡ge tutuzur men
2. Yukarıdaki cümlede Orhun Türkçesinde bulunmayan bir
fonetik özellik aşağıdaki hangi sözcükte geçmektedir?
a. amraķ ‘sevgili’
b. birkiye ‘biricik’
c. oġlumın ‘oğlumu’
d. sizin͡ge ‘size’
e. tutuzur ‘emanet eder’
3. Yukarıdaki cümlede hangi sözcükte, fiilden isim yapım
eki geçmektedir?
a. amraķ ‘sevgili’
b. birkiye ‘biricik’
c. oġlumın ‘oğlumu’
d. sizin͡ge ‘size’
e. tutuzur ‘emanet eder’
4. ol ödün ķan͡gı ķan bu ötüg sav işidip ifadesinde aşağıdaki
sözcüklerin hangisine bakarak Uygur Türkçesi ile Eski Türk-
çe arasındaki bir farktan söz edebiliriz?
a. sav
b. ötüg
c. işidip
d. ödün
e. ol
5. ve 6. sorular aşağıdaki cümleye göre cevaplandırılacaktır.
tınlıġlarnın͡g küsüşin inçip tigin alķunı taplamadı tek taluy ögüzke kirmişig tapladı
5. Yukarıdaki cümlede 3. tekil kişi iyelik eki kaç sözcükte
geçmektedir?
a. 1
b. 2
c. 3
d. 4
e. 5
6. Yukarıdaki sözcüklerin hangisinde belirtme durumu eki
yoktur?
a. küsüşin
b. kirmişig
c. tigin
d. ķamaġın
e. alķunı
7. üküş tınlıġlar barıp ölügli bir barsar yaraġay mu cümle-
sinde sıfat-fiil eki aşağıdaki hangi sözcükte vardır?
a. yaraġay
b. barıp
c. ölügli
d. üküş
e. barsar
8. Aşağıda verilen sözcüklerin hangisinde isimden isim
yapma eki kullanılmıştır?
a. ölüm
b. küsüş
c. tapa
d. ön͡gi
e. ötüg
9. Aşağıda verilen sözcüklerin hangisinde ettirgenlik eki
kullanılmıştır?
a. ötleyür
b. eşilür
c. ölür
d. erür
e. kelürür
10. kirigseyür ifadesinin kök ve eklerine doğru olarak ayrılmış biçimi aşağıdaki seçeneklerin hangisinde verilmiştir?
a. ki-r-i-g-se-yür
b. kir-i-g-se-y-ür
c. kir-i-g-se-yür
d. kiri-g-se-y-ür
e. ki-ri-g-se-yür
4. Ünite - Uygur Türkçesi-Metin II 59
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
1. c Yanıtınız yanlış ise XIII 6’yı yeniden okuyunuz.
2. b Yanıtınız yanlış ise XXV 4’ü ve II. üniteye geri dönüp “Orhun ve Uygur Türkçeleri Arasındaki Farklar” başlıklı bölümü yeniden okuyunuz.
3. a Yanıtınız yanlış ise III 4’ü ve hemen altındaki sözcük
çözümlemelerini yeniden okuyunuz.
4. a Yanıtınız yanlış ise “II. üniteye geri dönüp “Orhun ve
Uygur Türkçeleri Arasındaki Farklar” başlıklı konuyu
yeniden okuyunuz.
5. c Yanıtınız yanlış ise XV 1-2-3-4-5’i ve Orhun Türkçesi
VI. üniteye geri dönüp “İyelik Ekleri” başlıklı konuyu yeniden okuyunuz.
6. c Yanıtınız yanlış ise Orhun Türkçesi VI. üniteye geri
dönüp “İsim Durum Ekleri” başlıklı konuyu yeniden
okuyunuz.
7. c Yanıtınız yanlış ise Orhun Türkçesi VII. üniteye geri dönüp “Sıfat-Fiiller” başlıklı konuyu yeniden okuyunuz.
8. d Yanıtınız yanlış ise XIII 1’i ve hemen altındaki sözcük çözümlemelerini yeniden okuyunuz.
9. e Yanıtınız yanlış ise bütün ünitedeki benzer sözcük
ayrıştırmalarını karşılaştırarak yeniden okuyunuz.
10. b Yanıtınız yanlış ise XXI 7’i ve hemen altındaki sözcük çözümlemelerini yeniden okuyunuz.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Sıra Sizde 1
ön͡gi ön͡gi ķazġanç ķılmaķ ayu birdiler
“türlü türlü kazanma (yollarını) söyleyiverdiler”
ön͡gi ‘ayrı, başka, farklı’ < ön͡g ‘ön, dış’ +i [kalıplaşmış 3. tekil
kişi iyelik eki]
ay- ‘söylemek’ -u bir- [yardımcı fiili zarf-fiil eki ile asıl fiile
bağlanmış birleşik fiil çekimi] -di [belirli geçmiş zaman] -ler
[çokluk eki]
Sıra Sizde 2
men aş aşanmaz men
“yemek yemeyeceğim”
men [1. tekil kişi zamiri]
aş ‘aş, yemek’
aşa- ‘yemek yemek’< aş ‘aş, yemek’ +a- [isimden fiil yapım
eki] -n [dönüşlülük eki] -maz [olumsuz geniş zaman eki]
-men [1. tekil kişi eki]
Hamilton, J. R., (Çeviren: Ece Korkut, İsmet Birkan), Budacı İyi ve Kötü Kalpli Prens Masalının Uygurcası, Türk Dilleri
Araştırmaları Dizisi, Simurg, Ankara 1998.
Hamilton, J. R., (Çev.: Vedat Köken), Buddhacılığa İlişkin Uygurca El Yazması. İyi ve Kötü Prens Öyküsü, TDK Yayınları, Ankara 1998.
Yararlanılan Kaynaklar
