Uygur Türkçesi
Metin-I
Resim 3.1
(James Russel Hamilton
(Çeviren Vedat Köken), İyi ve Kötü Prens Öyküsü, TDK, Ankara
1998, s.286).
Uygur Türkçesi 34
Açıklama:
Uygurcada yazının zorluğundan dolayı ilk önce harf aktarımının yani transliterasyonun yapılması zorunlu hâle gelmiştir. Onun için burada da metnin ilk olarak transliterasyonu daha sonra da trans kripsiyonu (yazıçevrimi) verilmiştir.
I
1. T’ŞX’RW ’YLYNCWK’ ’’TL’NTWRDY
taşġaru ilinçüke atlanturdı
(Prensi) dışarıya gezinti yapmak üzere ata bindirmişler-
2. ’RTY P’LYX T’ŞTYN T’RYXCY L’R’X
erti balıḳ taştın tarıġçı-laraġ
di. Şehir dışında çiftçileri
3. KWYRWR ’RTY QWRWX YYRYK SWV’YW
körür erti ḳuruġ yirig suvayu
görür idi. Kuru toprağı sulayıp
4. ’WYL YYRYK T’RYYW XWŞ QWZXWN
öl yirig tarıyu ḳuş ḳuzġun
yaş toprağı ekerlerken kuş kuzgun
5. SWQ’R YWLYYWR S’NSYZ TWYM’N
suḳar yulıyur sansız tümen
gaga vurup (canlıları gagalarıyla) çekip çıkarıyorlar, sayısız on binlerce (milyarlarca)
6. ’WYZLWK ’WYLWRWR T’RYX T’RYYW
özlüg ölürür tarıġ tarıyu
canlı öldürüyorlar. (Onlar bir yandan) tarla sürerlerken
7. ’M’RY TYNLX L’RYX XWŞCY K’YYKCY
amarı tınlıġ-larıġ ḳuşçı keyikçi
kuş avcısı, yaban avcısı,
8. P’LYXCY ’’VCY TWR CY TWZ’XCY
balıḳçı avçı tor-çı tuzaḳçı
balıkçı, avcı, torcu (ağ ile kuş avlayan), tuzakçı
Sözcük Çözümlemeleri
taş ‘dış, dışarı’ +ġaru [yön gösterme eki]
ilinçü ‘gezinti, eğlence’ < il- ‘ilgi duymak’ –(i)n ‘(kendisi) ilgi lenmek’ [fiilden fiil yapım
eki, dönüşlülük eki] –çü [fiilden isim yapım eki] +ke [yönelme durumu eki]
atlantur- ‘ata binmek’ < at ‘at’ +la-n ‘ata binmek’ [isimden fiil yapım eki] –tur [ettirgenlik eki] –dı erdi [belirli geçmiş zamanın hikâyesi]
taş ‘dış’ +tın [çıkma durumu eki]
tarıġçı ‘çiftçi’ < tarı- ‘toprağı ekip biçmek’ –ġ ‘tarım’ [fiilden isim yapım eki] +çı [isimden
isim yapım eki, meslek eki] +lar [çokluk eki] +(a)ġ [belirtme durumu eki]
ḳuruġ ‘kuru’ < kuru- ‘kurumak’ -ġ [fiilden isim yapım eki]
yir ‘yer’ +(i)g [belirtme durumu eki]
suva- ‘sulamak’ < suv ‘su’ +a [isimden fiil yapım eki] –(y)u [zarf-fiil eki]
tarı- ‘toprağı ekip biçmek’ –(y)u [zarf-fiil eki]
suḳ- ‘gagalamak’ –ar [3. tekil kişi geniş zaman eki]
yulı- ‘çekip çıkarmak, karmak’ –(y)ur [3. tekil kişi geniş zaman]
sansız ‘sayısız’ < sa- ‘hesap etmek’ –n ‘sayı’ [fiilden isim yapım eki] +sız [isimden isim
–sıfat- yapım eki, yokluk eki]
özlüg ‘ruhu olan, canlı’ < öz ‘öz, ruh’ +lüg [isimden isim –sıfat- yapım eki]
ölür- ‘öldürmek’ < öl- ‘ölmek’ –ür [ettirgenlik eki] –ür [3. tekil kişi geniş zaman]
3. Ünite - Uygur Türkçesi Metin-I 35
tarıġ ‘tarım’ < tarı- ‘ekip biçmek’ –ġ [fiilden isim yapım eki]
tınlıġ ‘nefesi olan, canlı’ < tın ‘nefes’ +lıġ [isimden isim yapım eki] +lar [çokluk eki] +(ı)
ġ [belirtme durumu eki]
keyikçi ‘yabanî hayvan avcısı’ < keyik ‘yabanî hayvan’ +çi [isimden isim yapım eki, meslek eki]
II
1. PWLWP ’’YYX XYLYNC XYLWR TYN
bolup ayıġ ḳılınç ḳılur tın-
kötü işler yapıyor, birçok can-
2. LYX L’R’X ’WYLWRWR ’M’RY TYNLX
lıġ-laraġ ölürür amarı tınlıġ-
lıları öldürüyorlar. Bazı insan-
3. L’R CXRY ’NKYR’R YWNK ’NKYR’R
lar çıġarı en͡girer yün͡g en͡girer
lar iplik eğiriyor, yün eğiriyor,
4. KYNTYR ’NKYR’R PWZ PRT’TP Q’RS
kentir en͡girer böz bertetip kars
kendir eğiriyor; bez örüp yün kumaş
5. TWQYWR T’QY YM’ ’’DRWQ ’WZL’R
toḳıyur taḳı yime adruḳ uzlar
dokuyorlar. Ve yine diğer ustalar
6. KNTW KNTW ’WZ ’YŞYN ’YŞL’YWR
kentü kentü uz işin işleyür
kendi zanâatini icra ediyor.
7. //DRWK ’’DRWK ’MK’K ’MK’NWR
adruḳ adruḳ emgek emgenür
Ayrı ayrı (türlü türlü) sıkıntı çekiyorlar.
8. ///Y YM’ KWYRDY ’M’RY TYNLX L’R
[taḳ]ı yime kördi amarı tınlıġ-lar
Ve yine gördü ki; pek çok insan
Sözcük Çözümlemeleri
bol- ‘olmak’ –(u)p [zarf-fiil eki]
ḳılınç ‘iş’ < kıl- ‘kılmak, yapmak’ –(ı)n ‘kendisi yapmak’ [dönüşlülük eki] –ç [fiilden
isim yapım eki]
tınlıġ ‘canlı’ < tın ‘nefes’ +lıġ [isimden sıfat yapım eki] +lar [çokluk eki] +(a)ġ [belirtme durumu eki]
en͡gir- ‘eğirmek’ –er [3. tekil kişi geniş zaman]
bertet- ‘ezmek, sıkıştırmak’ < bert- ‘yaralamak, berelemek’ –(e)t [ettirgenlik eki] –(i)p
[zarf-fiil eki]
toḳı- ‘dokumak’ –(y)ur [3. tekil kişi geniş zaman]
taḳı- ‘ve, dahi’ < taḳ- ‘takmak, eklemek’ –ı [kalıplaşmış zarf-fiil eki]
adruḳ ‘başka’ < *ad- ‘ayrı olmak’ –(ı)r ‘ayırmak’ [ettirgenlik eki] -uḳ [fiilden isim yapım eki]
Açıklama:
Orhun ve Uygur Türkçesinde ‘başka, diğer’ anlamlarında adın sözcüğünün bulunmasından dolayı, metinlerde tespit edilmemiş *ad- fiil köküne dayanır.
uz ‘usta, mahir’ < u- ‘yapabilmek’ –z [fiilden isim yapım eki] +lar [çokluk eki]
iş ‘iş’ +i [3. tekil kişi iyelik eki] +n [belirtme durumu eki]
Uygur Türkçesi 36
işle- ‘yapmak, işlemek’ < iş ‘iş’ +le- [isimden fiil yapım eki] –(y)ür [3. tekil kişi geniş zaman]
emgek ‘emek, zahmet’ < emge- ‘zahmet çekmek’ –k [fiilden isim yapım eki]
emgen- ‘(kendisi) zahmet çekmek’ < emge- ‘zahmet çekmek’ –n [fiilden fiil yapım eki,
dönüşlülük eki] –ür [3. tekil kişi geniş zaman]
III
1. YWNT ’WD CWX’R XWY
yunt ud çoḳar ḳoy
atları, sığırları başlarına vurarak öldürüyor; koyun,
2. L’XZYN ’WLTY TYNLIX L’RYX
laġzın ulatı tınlıġ-larıġ
domuz ve diğer canlıları
3. ’WYLWRWR T’RYSYN SWY’R
ölürür terisin soyar
öldürüyor, derisini yüzüyor,
4. X’N ’WYKWZ ’’XYT’R ’’TYN X’NYN
ḳan ügüz aḳıtar etin ḳanın
kan nehiri akıtıyor, etini kanını
Açıklama:
Sözcük /e/ ile başladığı halde /a/ için (bazen) yazılan ’’ (iki elif) kullanılmıştır
5. S’T’R ’’NYN ’WYZ ’YKYDWR YM’
satar anın öz igidür yime
satıyor, onunla kendilerini besliyor(geçimlerini sağlıyor). Yine
6. PWDYSVT TYKYN PW ’WLWŞ
bodisavat tigin bu uluş
Bodisavat prens bu ülke
7. PWDWN ’’YX XYLYNCLX L’R XYLMYŞYN
bodun ayıġ ḳılınçlıġ-lar ḳılmışın
halkının kötü işler yaptığını
8. KWRWP ’RTWNKW PWŞWŞ LWX X’DXW LX
körüp ertün͡gü buşuş-luġ ḳadġuluġ
görerek fevkalâde kederli ve kaygılı
Sözcük Çözümlemeleri
çoḳ- ‘kesmek, öldürmek’ –ar [3. tekil kişi geniş zaman]
ulatı ‘ve’ < ul ‘temel, esas’ +a ‘ulamak, eklemek’ [isimden fiil yapım eki] –t ‘birbirine
eklemek’ [ettirgenlik eki] -ı [kalıplaşmış zarf-fiil eki]
teri ‘deri’ +si [3. tekil kişi iyelik eki] +n [belirtme durumu eki]
a ‘3. tekil kişi zamirinin çekime girmiş hâli’ +n [zamir n’si] +(ı)n [araç durumu eki]
ḳılınçlıġ ‘işli, işi yapan’ < ḳıl- ‘kılmak, yapmak’ –(ı)n ‘kendisi yapmak’ [dönüşlülük eki]
–ç ‘iş’ [fiilden isim yapım eki] +lıġ [isimden sıfat yapım eki] +lar [çokluk eki]
ḳıl- ‘yapmak’ –mış+ [sıfat-fiil eki] +ı [3. tekil kişi iyelik eki] +n [belirtme durumu eki]
ertün͡gü ‘aşırı derecede, fevkalade’ < ert- ‘geçmek’ –(ü)n ‘kendisi geçmek’ [dönüşlülük
eki] –gü [gelecek zaman sıfat-fiili eki: dönüşlülük eki /n/ ile sıfat-fiil ekinin ilk sesi /g/ birleşerek
/n͡g/ oluşturur.]
buşuşluġ- ‘öfkeli, sinirli’ < buş- ‘öfkelenmek’ –(u)ş [fiilden isim yapım eki] ‘öfke’ +luġ
[isimden sıfat yapım eki]
ḳadġuluġ ‘kaygılı’ < ḳadġu ‘kaygı’ +luġ [isimden sıfat yapım eki]
3. Ünite - Uygur Türkçesi Metin-I 37
IV
1. PWLWP ’YXL’YW P’LYX X’ KYRDY
bolup ıġlayu balıḳ-ḳa kirdi
hâlde ağlayarak şehre girdi.
2. ’WL ’WYDWN MX’RYT ’YL’K ’DKW
ol ödün maharıt illeg edgü
O zaman Maharıt hükümdar iyi
Açıklama:
Köktürkçede olduğu gibi şeddeli okunması gereken yazımlar Uygurca için de geçerlidir.
3. ’WYKLY TYKYNYK PWŞWŞ LWX KWRWP
ögli tiginig buşuş-luġ körüp
düşünen prensi öfkeli görüp
Açıklama:
İlk hecede /ö/ bulunmasına rağmen KWYRWP yazılması gerekir ken /o/ ve /u/ okutacak şekilde yazılmış.
4. ’YNC’ TYP Y’RLYX X’DY ’’MR’X
inçe tip yarlıḳ-ḳadı amraḳ
şöyle deyip buyurdu: “Sevgili
5. ’WXLWM N’ ’WYCWN PWŞWŞ LWX
Oġlum! Ne üçün buşuş-luġ
oğlum ne için kederli
6. K’LTYNKYZ TYKYN X’NKY Q’NQ’
keltin͡giz tigin ḳan͡gı ḳanḳa
geldiniz?” Prens, babası hana
7. ’YNC’ TYP ’WYTWNTY ’YXL’YW PW
inçe tip ötünti ıġlayu bu
şöyle deyip arz etti göz yaşı dökerek: “Bu
8. N’ ’MK’K LYK YYR ’RMYŞ N’KLWK
ne emgek-lig yir ermiş negülük
ne sıkıntılı yer imiş! Niçin
Sözcük Çözümlemeleri
ıġla- ‘ağlamak’ –(y)u [zarf-fiil eki]
öd ‘zaman’ +(ü)n [araç durumu eki]
illeg ‘memleket, devlet sahibi, hükümdar’ < il ‘ülke, memleket, devlet’ +leg [isimden sıfat yapım eki: +lıġ / +lig eki]
ö- ‘düşünmek’ –gli [sıfat-fiil eki]
tigin ‘prens’ +(i)g [belirtme durumu eki]
ti- ‘demek’ –p [zarf-fiil eki]
i ‘3. tekil kişi zamiri ol’un çekime girmiş hâli’ +n [zamir n’si] +çe [eşitlik durumu eki:
ança ‘öylece, şöyle’]
yarlıġḳa- ‘buyurmak’ < yar- ‘hüküm vermek’ –(ı)l ‘hüküm verilmek’ [edilgenlik eki]
–(ı)ġ ‘hüküm, karar’ [fiilden isim yapım eki: orta hece düşmesi ile yarlıġ] +ḳa [isimden fiil
yapım eki] –dı [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman]
amraḳ ‘sevgili’ < amra- ‘sevmek, hoşlanmak’ –ḳ [fiilden isim yapım eki]
oġ(u)l ‘evlat, oğul’ +(u)m [1. tekil kişi iyelik eki: orta hece düşmesiyle oġlum]
kel- ‘gelmek’ –tin͡giz [2. çoğul kişi belirli geçmiş zaman]
ḳan ‘han, hükümdar’ +ḳa [yönelme durumu eki]
Uygur Türkçesi 38
ötün- ‘arz etmek’ < öt- ‘geçmek, bir dileği sunmak’ –(ü)n [dönüşlülük eki] –ti [3. tekil
kişi belirli geçmiş zaman]
negülük ‘niçin’ < ne ‘ne’ +gü ‘ne’ [isimden isim yapım eki] +lük [isimden isim yapım eki]
taḳı adruḳ uzlar kentü kentü uz işin işleyür cümlesini Türkiye Türkçesine aktarınız ve cümlede geçen sözcükleri çözümleyiniz.
V
1. TWXDWM MN Q’NKY X’N ’YNC’
toġdum men ḳan͡gı ḳan inçe
doğdum ben?’ Babası han, şöyle
2. TYP ’’YTY N’K’ ’YXL’YW PWŞWŞLWX
tip ayıttı neke ıġlayu buşuşluġ
deyip sordu: “Niye ağlayarak dertli
3. K’LTYNK TYKYN ’YNC’ TYP ’WYTWNTY
keltin͡g tigin inçe tip ötünti
geldin?” Prens şöyle deyip arz etti:
4. T’ŞTYN ’YLYNCWK’ ’WYNMYŞ
taştın ilinçüke önmiş
“Dışarıda gezintiye çıkmış
5. ’RDYM ’WYKWŞ YWX CYX’Y ’MK’KLK
erdim üküş yoḳ çıġay emgeklig
idim, pek çok yoksul fakir (ve) çilekeş
6. TYNLYX L’R ’X KWYRWP ’YXL’DM X’NKY
tınlıġ-lar-aġ körüp ıġladım ḳan͡gı
canlıları gördüm, (bu yüzden) ağladım.” Babası
7. X’N ’YNC’ TYP Y’RLYX X’DY ’’MR’X
ḳan inçe tip yarlıġ-ḳadı amraḳ
han şöyle deyip buyurdu: “Sevgili
8. ’WYKWKWM YYR TNKRY TWYRWMYŞT’
ögüküm yir ten͡gri törümişte
yavrum, yer gök yaratıldığından
Sözcük Çözümlemeleri
toġ- ‘doğmak’ –dum men [1. tekil kişi belirli geçmiş zaman]
ayıt- ‘sormak’ < ay- ‘demek; sormak’ –t [ettirgenlik eki] –tı [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman]
ne ‘ne’ +ke [yönelme durumu eki]
törü- ‘yaratılmak’ –miş [geçmiş zaman sıfat fiili] +te [bulunma durumu eki]
VI
1. P’RW P’Y YM’ P’R YWX CYX’Y YM’
berü bay yime bar yoḳ çıġay yime
beri zengin de var, yoksul da
2. P’R X’YW SYNK’ ’’MK’KT’ ’WZXWRX’Y
bar ḳayu-sın͡ga emgekte ozġurġay
var. Hangisini zahmet çekmekten kurtaracak-
3. S’N TYKYN ’YNC’ TYP
sen tigin inçe tip
sın.” Prens şöyle deyip
1
3. Ünite - Uygur Türkçesi Metin-I 39
4. ’WYTWTY X’NKYM XWTY MNY S’V’R
ötü[n]ti ḳan͡gım ḳutı meni sever
arz etti: “Devletli babam! Beni sever
5. MW SYZ X’NKY ’YLYK ’YNC’ TYP
mü siz ḳan͡gı illig inçe tip
misiniz?” Babası hükümdar şöyle deyip
6. YRLYX X’DY ’’MR’X ’WYKWKWM
yarlıġ-ḳadı amraḳ ögüküm
buyurdu: “Sevgili yavrucuğum!
7. SYNY ’YNC’ S’V’R MN ’’Y’D’XY
sini inçe sever men ayadaḳı
Seni o kadar seviyorum (ki) avuç içindeki
8. YYNCW MWNCWX T’K KWYZD’KY
yinçü monçuḳ teg közdeki
inci boncuk gibi. Gözdeki …”
Açıklama:
İki sayfa eksik
Sözcük Çözümlemeleri
ḳayu ‘hangi’ +sı [3. tekil kişi iyelik eki] +n͡ga [yönelme durumu eki]
ozġur- ‘kurtarmak’ < oz- ‘öne geçmek, kaçmak’ –ġur [ettirgenlik eki] –ġay sen [2. tekil
kişi gelecek zaman]
ḳut ‘devlet, talih’ +ı [3. tekil kişi iyelik eki]
sev- ‘sevmek’ –er mü siz [2. çoğul kişi geniş zamanın soru şekli]
illig ‘hükümdar’ < il ‘memleket, devlet’ +lig [isimden isim yapım eki]
aya ‘avuç içi’ +da [bulunma durumu eki] +ḳı [aidiyet eki]
VII
1. KWYNKWLC’ PYRDY ’WL ’DKW KW ’’T
kön͡gülçe birdi ol edgü kü at
Gönüle (gönlüme) göre verdi. O iyi ad (ve) san
2. TWYRT PWLWNK D’ Y’DYLTY KWYNYNK’
tört bulun͡g-da yadıltı künin͡ge
dört tarafta yayıldı; her gün
3. KWLXWCY L’R ’WYZWLM’DY T’XY ’’DYN
ḳolġuçı-lar üzülmedi taḳı adın
dilenciler(in ayağı) kesilmedi ve daha fazla
4. ’’XLYX XWLTY YM’ PYR DY KWNYNK’
aġılıḳ ḳoltı yime bir-di künin͡ge
hazine istedi, yine verdi. Her gün
5. ’’YYNK’ MWNCWL’YW PYRYP ’’XLYX
ayın͡ga munçulayu birip aġılıḳ-
her ay bu şekilde verip hazine dairesin-
6. T’XY ’’XY P’RYM ’’ZXYN’ X’LTY
taḳı aġı barım azḳına ḳaltı
deki hazine, mal-mülk pek az kaldı.
7. ’WL ’WYDWN ’’XYCY ’WLWXY X’NX’ ’YNC’
ol ödün aġıçı uluġı ḳanḳa inçe
O zaman baş hazinedar, hana şöyle
Uygur Türkçesi 40
8. ’WYTWNTY TNKRYM ’’XLYX XWRWX X’L
ötünti ten͡grim aġılıḳ ḳuruġ ḳal-
arz etti: “Efendim (hükümdarım) hazine kupkuru ka-
9. YR ’’XY P’RYM ’’LXYN S’. ’WV’TS..
ır aġı barım alḳınsa[r] uvats[ar]
lıp , hazine (ve) mal-mülk tükenip dağıldığında
Sözcük Çözümlemeleri
kön͡gül ‘gönül’ +çe [eşitlik durumu eki]
bulun͡g ‘taraf’ +da [bulunma durumu eki]
yadıl- ‘yayılmak’ < yad- ‘yaymak’ –(ı)l [edilgenlik eki] –tı [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman]
kün ‘gün’ +i [3. tekil kişi iyelik eki] +n͡ge [yönelme durumu eki]
ḳol- ‘istemek’ –ġuçı [sıfat-fiil eki]
üzül- ‘kesilmek’ < üz- ‘kesmek’ –(ü)l [edilgenlik eki] –me [olumsuzluk eki] –di [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman]
aġılıḳ ‘hazine’ < aġı ‘hazine, hazineye konulacak ipekli kumaş’ +lıḳ [isimden isim yapım eki] +ta [bulunma durumu eki] +ḳı [aidiyet eki]
munçulayu < bunçalayu < bu ‘işaret zamiri’ +n [zamir n’si] +ça [eşitlik eki] +la [isimden
fiil yapım eki] –(y)u [zarf-fiil eki]
azḳına ‘azıcık’ < az ‘az’ +ḳına [isimden isim yapım eki, küçültme eki]
aġıçı ‘hazinedar’ < aġı ‘hazine’ +çı [isimden isim yapım eki, meslek eki
uluġ ‘ulu, büyük’ < ul ‘temel, esas’ +luġ [isimden sıfat yapım eki: ünsüz tekleşmesi ile
uluġ] +ı [3. tekil kişi iyelik eki]
ten͡gri ‘efendi, hükümdar’ +m [1. tekil kişi iyelik eki]
alḳın- ‘tükenmek, mahvolmak’ < alḳ- ‘tükenmek’ –(ı)n [dönüşlülük eki] –sar [3. tekil
kişi şart çekimi]
VIII
1. Y’ZWQ’ TWYŞ’ T’KYNM’K’Y ’RTYMYZ
yazuḳḳa tüşe teginmegey ertimiz
(sakın) kabahatli duruma düşmeyelim.
2. TNKRYM YM’ X’NKY X’N ’YNC’
ten͡grim yime ḳan͡gı ḳan inçe
Efendimiz!” Yine babası han öylece
3. TYP YRLYX’DY Q’NK Q’ZX’NS’R
tip yarlıġḳadı ḳan͡g ḳazġansar
deyip buyurdu: “Baba kazanırsa (babanın kazandığı)
4. ’WXLY ’WYCWN TYM’Z MW KWYNKWLWK
oġlı üçün timez mü kön͡gülüg
oğlu içindir’ denmez mi? Gönlü(nün istediğini)
5. PYRZWN KWYNKLYN P’RTM’NKL’R ’WYTWRW
birzün kön͡glin bertmen͡gler ötürü
versin, gönlünü incitmeyin.” Sonra
6. KWYNYNK’ TYDYXSYZ PYRDY
künin͡ge tıdıġsız birdi
her gün engelsiz (istediği gibi) verdi.
7. ’WL ‘WYDWN ’YNNC L’RY PWYRWX L’RY
ol ödün inanç-ları buyruḳ-ları
O zaman maiyeti (ve) komutanları
8. ’YŞYDYP X’NX’ ’YNC’ TYP
işidip ḳanḳa inçe tip
işitip hana şöyle diyerek
3. Ünite - Uygur Türkçesi Metin-I 41
Sözcük Çözümlemeleri
yazuḳ ‘günah, hata, yanlış’ < yaz- ‘hata işlemek’ -uḳ [fiilden isim yapım eki]
tüş- “düşmek” –e tegin- [yardımcı fiili zarf-fiil eki ile asıl fiile bağlanmış birleşik fiil çekimi]
–me- [olumsuzluk eki] -gey ertimiz [1. çoğul kişi gelecek zaman]
ti- ‘demek’ –mez mü [3. tekil kişi geniş zamanın olumsuz soru şekli]
kön͡gül ‘gönül’ +(ü)g [belirtme durumu eki]
bir- ‘vermek’ –zün [3. tekil kişi emir eki]
kön͡g(ü)l ‘gönül’ +i [3. tekil kişi iyelik eki: orta hece düşmesiyle kön͡gli] +n [belirtme
durumu eki]
bert- ‘incitmek, yaralamak’ –me- [olumsuzluk eki] –n͡gler [2. çoğul kişi emir eki]
ötürü ‘sonra, dolayı’ < öt- ‘geçmek’ –ür [ettirgenlik eki] –ü [kalıplaşmış zarf-fiil eki]
tıdıġ ‘engel’ < tıd- ‘engel olmak’ –(ı)ġ [fiilden isim yapım eki] +sız [yokluk eki]
inanç ‘güvenilir kişi, bakan’ < inan- ‘inanmak’ –ç [fiilden isim yapım eki] +ları [3. çoğul kişi iyelik eki]
buyruḳ ‘kumandan, vezir’ < buy(u)r- ‘buyurmak, emir vermek’ –uḳ [fiilden isim yapım
eki: orta hece düşmesiyle buyruḳ] +ları [3. çoğul kişi iyelik eki]
IX
1 ’WYTWNTY L’R TNKRYM ’YLYK TWRWK
ötünti-ler ten͡grim ilig törüg
arz ettiler: “Yüce efendim, devleti (ve) töreyi
2 ’’XY P’RYM TWT’R ’’XY P’RYM ’’L
aġı barım tutar aġı barım al-
varlık (ve) zenginlik (ayakta) tutar, varlık (ve) zenginlik tü-
3. XYNS’R ’YL TWRW N’CWK TWT’R PYZ
ḳınsar il törü neçük tutar biz
kenirse devleti (ve) töreyi nasıl sürdürebiliriz,
4. TNKRYM ’WL ‘WYDWN X’NKY
ten͡grim ol ödün ḳan͡gı
yüce efendim?” O zaman babası
5. X’N ’YNC’ YRLYX X’DY ’MR’X
ḳan inçe yarlıġ-ḳadı amraḳ
han şöyle buyurdu: “Sevgili
6. ’WYKWKWM KWYNKLYN N’CWK
ögüküm kön͡glin neçük
yavrucuğumun gönlünü nasıl
7. P’RT’YYN MN ’’XYCY P’RC’XY
berteyin men aġıçı barçaḳı
kırayım ben! Hazineci, bütün
8. ’’XYCY L’R PYR’R ’WYDWN ’WYNKY
aġıçı-lar birer ödün ön͡gi
hazine görevlileri, bir müddet başka (yere)
Sözcük Çözümlemeleri
il ‘devlet’ +(i)g [belirtme durumu eki]
törü ‘töre’+g [belirtme durumu eki]
barım ‘zenginlik’ < bar ‘var, mevcut olan’ +(ı)m [isimden isim yapım eki. aġı barım ikilemesinde geçer.]
neçük ‘nasıl, niçin’ < ne ‘ne’ +çe [eşitlik durumu eki] +ök [pekiştirme edatı]
barça ‘hep, bütün’ < bar ‘var, var olan’ +ça [eşitlik durumu eki] +ḳı [aidiyet eki]
Uygur Türkçesi 42
X
1. P’RZWN K’NTW PYLYNK’Y ’YRYNC
barzun kentü bilingey irinç
gitsin. Kendi farkına varacaktır, şüphesiz”
2 TYP YRLQ’DY ’’NT’ ’WYTWRW
tip yarlıġḳadı anta ötürü
diye buyurdu. Bir süre sonra
3. KY’ XWLTXWCY L’R K’LS’R
kiye ḳoltġuçı-lar kelser
dilenciler geldiğinde
4. ’’XYCYLARYN PWLMZ ’RTY PYRKW
aġıçıların bulmaz erti birgü
hazinecilerini bulamıyorlardı. Sadaka (verecek görevli)
5. PWLM’DY XWLTXWCYL’R YYXL’YW
bulmadı ḳoltġuçılar yıġlayu
bulamadılar, dilenciler ağlayarak
6. P’RS’R TYKYN YM’ YWXLYW
barsar tigin yime ıġlayu
giderken prens de (arkalarından) ağlar hâlde
7. X’LYR ’RTY ’WYTWRW TYKYN ’YNC’
ḳalır erti ötürü tigin inçe
kalırdı. Sonra prens şöyle
8. TYP S’XYNTY ’’XYCY ’RS’R
tip saḳıntı aġıçı erser
deyip düşündü: “Hazineci eriştiğinde
Sözcük Çözümlemeleri
bar- ‘varmak, gitmek’ –zun [3. tekil kişi emir eki]
bil- ‘bilmek’ –(i)n [fiilden fiil yapım eki] –gey [3. tekil kişi gelecek zaman]
ḳoltġuçı ‘dilenci’ < ḳol- ‘istemek’ –t [fiilden fiil yapım eki] –ġuçı [sıfat-fiil eki] +lar [çoğul eki]
kel- ‘gelmek’ –ser [3. tekil kişi şart eki (zarf- fiil işleyişinde)]
birgü ‘verilecek şey, sadaka, bağış’ < bir- ‘vermek’ –gü [gelecek zaman sıfat-fiil eki]
er- ‘erişmek, ulaşmak; gelmek’ –ser [3. tekil kişi şart eki(zarf- fiil işleyişinde)]
Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi, Orhun Türkçesinde şart e kiyle kurulmuş cümle aslında
bir zarf-fiil cümlesidir. Bu tür birle şik cümlelerde şart cümlesi aslında zarf-fiil cümlesidir. Türkiye Türkçesinde, şart ekinin anlamca işleyişi Eski Türkçedeki işleyi şiyle bire bir
uygunluk göstermese de bazı şart cümlelerinin esas cümle-yan cümle ilişkisinde şart ve hâl
ilgisi yanında zaman ilgi sinin de bulunduğu görülür. Bunu ifade edebilen örnek cümleler
kurmaya çalışınız.
XI
1. M’NYNK ’WL X’NKYM X’N PWDWN
menin͡g ol ḳan͡gım ḳan bodun
(söz) benimdir. Babam kağan, halkın
2. TYLYNK’ XWRXWP ’YNC’ YRLYX
tilin͡ge ḳorḳup inçe yarlıġ-
dedikodusundan korkup öyle buyur-
2
3. Ünite - Uygur Türkçesi Metin-I 43
3. X’DY ’RYNC KWYZWNWR ’T PWRX
ḳadı erinç közünür et burhdu şüphesiz. Görünürdeki ete kemiğe bürünmüş Bu-
4. ’N ’WYK X’NK TYTYR X’YW
an ög ḳan͡g titir ḳayu
daya ana baba denir. Hangi
5. KYŞY ’WYK X’NK KWYNKLYN PRT
kişi ög ḳan͡g kön͡glin bert-
insan ana babanın gönlünü kırar-
6. S’R ’WL TYNLYX T’MWLWX PWLWR ’WXWL
-ser ol tınlıġ tamuluḳ bolur oġul
sa o kimse cehennemlik olur. Oğuldan
7. XYZQ’ S’NM’Z M’N ’’MTY
ḳızġa sanmaz men amtı
kızdan (yani evlattan) sayılmaz. Ben şimdi
8. ’WYK X’NK KWYNKLYN
ög ḳan͡g kön͡glin
ana baba gönlünü
Sözcük Çözümlemeleri
til ‘söz; dedikodu’ +i [3. tekil kişi iyelik eki] +n͡ge [yönelme durumu eki]
közün- ‘görünmek’ –ür [3. tekil kişi geniş zaman]
tit- ‘denmek, denilmek’ < ti- ‘demek’ –t [fiilden fiil yapım eki] –ir [3. tekil kişi geniş zaman]
san- ‘sayılmak, hesap edilmek’ < sa- ‘hesap etmek, saymak’ –n [fiilden fiil yapım eki,
edilgenlik eki]
XII
1. P’RTM’YYN X’NKYM ’YLYK
bertmeyin ḳan͡gım ilig
kırmayayım. Hükümdar babam
2. TYLK’ KYRM’ZWN ’WYZ X’Z
tilke kirmezün öz ḳazdile düşmesin. Kendi ka-
3. X’NCYM ’WYZ’ ’DKW XYLYNC XYL’YYN
ġançım öz edgü ḳılınç ḳılayın
zancım ile iyi işler yapayım.”
4. TYP S’XYNTY ….
tip saḳıntı. ….
diye düşündü. ….
ḳayusın͡ga emgekte ozġurġay sen cümlesini Türkiye Türkçesine aktarınız ve cümlede geçen
sözcükleri çözümleyiniz.
Sözcük Çözümlemeleri
bert- ‘kırmak, yaralamak’ –me [olumsuzluk eki] –yin [1. tekil kişi emir eki]
kan͡g ‘baba’ +(ı)m [1. tekil kişi iyelik eki. Uygur Türkçesinde Orhun Türkçesindeki gibi
unvanlar isimlerden sonra gelir.]
til ‘dil’ +ke [yönelme durumu eki. tilke kir- “dile düşmek”]
3
Uygur Türkçesi 44
Kendimizi Sınayalım
1. Uygurca tranliterasyonu “TL’NTWRDY ’RTY” olan sözcüklerin trans kripsiyonu aşağıdakilerden hangisidir?
a. etlendürdi erti
b. enlentürdi erti
c. atlanturdı erti
d. atlanturdı artı
e. etlentürdi artı
2. ve 3. sorular aşağıdaki cümleye göre cevaplandırılacaktır.
[Uygurca ḳuruġ yirig suvayu öl yirig tarıyu ḳuş ḳuzgun
suḳar yorıyur]
2. Yukarıdaki cümlede yer alan aşağıdaki sözcüklerin hangisinde
Orhun Türkçesinde bulunmayan fonetik bir özellik vardır?
a. ḳuruġ ‘kuru’
b. yirig ‘yeri’
c. suvayu ‘sulayıp’
d. tarıyu ‘ekerek’
e. yorıyur ‘yürüyor’
3. Yukarıdaki cümlede yer alan aşağıdaki sözcüklerden
hangisi, fiilden isim yapım eki almıştır?
a. ḳuruġ
b. yirig
c. suvayu
d. tarıyu
e. suḳar
4. A. von Gabain, ayıġ ḳılınç ḳılur tınlıġlaraġ ölürür cümlesinde aşağıdaki sözcüklerin hangisine bakarak Uygur Türkçesini
a ğızlara ayırmıştır?
a. ayıġ
b. ḳılınç
c. ḳılur
d. tınlıġlaraġ
e. ölürür
5. ve 6. sorular aşağıdaki cümleye göre cevaplandırılacaktır.
[etin ḳanın satar anın öz igidür yime bodisavat tigin bu
uluş bo dun ayıġ ḳılınçlıġlar ḳılmışın körüp]
5. Yukarıdaki cümlede 3. tekil kişi iyelik eki, kaç sözcükte
geçmektedir?
a. 1
b. 2
c. 3
d. 4
e. 5
6. Yukarıdaki cümlede hangi sözcükte araç durumu eki
kullanıl mıştır?
a. etin
b. ḳanın
c. anın
d. tigin
e. ḳılmışın
7. ve 8. sorular aşağıdaki cümleye göre cevaplandırılacaktır.
[ol ödün maharıt illeg edgü ögli tiginig buşuşluġ körüp inçe
tip yarlıġḳadı]
7. Yukarıdaki cümlede yer alan aşağıdaki sözcüklerin hangisinde sıfat-fiil eki vardır?
a. ödün
b. illeg
c. ögli
d. buşuşluġ
e. körüp
8. Yukarıdaki cümlede isimden isim yapma eki kullanılan sözcükler aşağıdakilerin hangisinde tam ve doğru olarak verilmiştir?
a. ödün, illeg, ögli
b. illeg, edgü, ögli
c. edgü, ögli, buşuşluġ
d. illeg, edgü, buşuşluġ
e. tiginig, buşuşluġ, edgü
9. amraḳ ögüküm sini inçe sever men ayadaḳı yinçü monçuḳ
teg cümlesinde aidiyet ekinin bulunduğu sözcük aşağıdakilerden hangisidir?
a. amraḳ
b. ögüküm
c. sini
d. inçe
e. ayadaḳı
10. aġı barım alḳınsar uvatsar yazuḳḳa tüşe teginmegey
cümle sinin eylemi, hangi zamanda çekime girmiştir?
a. Geniş zaman
b. Gelecek zaman
c. Geçmiş zaman
d. Emir kipi
e. Şart kipi
3. Ünite - Uygur Türkçesi Metin-I 45
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
1. c Yanıtınız yanlış ise, I 1-2’yi yeniden okuyunuz.
2. c Yanıtınız yanlış ise,I 3-4-5’i ve XII. üniteye geri dönüp “Orhun Türkçesi ile Uygur Türkçesi Arasındaki
Farklar” başlıklı bölümü yeniden okuyunuz.
3. a Yanıtınız yanlış ise, I 3-4-5’i ve hemen altındaki sözcük ayrıştırmalarını yeniden okuyunuz.
4. a Yanıtınız yanlış ise,“XII. üniteye geri dönüp Uygurcada
y ve n ağzı” başlıklı konuyu yeniden okuyunuz.
5. c Yanıtınız yanlış ise, III 4-5-6-7-8’i ve VI. üniteye geri dönüp “İyelik Ekleri” başlıklı konuyu yeniden okuyunuz.
6. c Yanıtınız yanlış ise, III 4-5-6-7-8’i ve hemen altındaki sözcük ayrıştırmalarını yeniden okuyunuz.
7. c Yanıtınız yanlış ise, IV 2-3-4’ü ve hemen altındaki
sözcük ayrıştırmalarını yeniden okuyunuz.
8. d Yanıtınız yanlış ise, XII. üniteye geri dönüp “Orhun
Türkçesi ve Uygur Türkçesi Arasındaki Farklar” başlıklı konuyu yeniden okuyunuz.
9. e Yanıtınız yanlış ise, VI 6-7-8’i ve hemen altındaki
sözcük ayrıştırmalarını yeniden okuyunuz.
10. b Yanıtınız yanlış ise, VII 9, VIII 1’i ve hemen altında-
ki sözcük ayrıştırmalarını yeniden okuyunuz.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Sıra Sizde 1
taḳı adruḳ uzlar kentü kentü uz işin işleyür
“diğer ustalar kendi zanâatini icra ediyor.”
taḳı- ‘ve, dahi’ < taḳ- ‘takmak, eklemek’ -ı [kalıplaşmış zarf-
fiil eki]
adruḳ ‘başka, diğer’ < *ad- ‘ayrı olmak’ -(ı)r ‘ayırmak’ [ettirgenlik eki] -uḳ [fiilden isim yapım eki]
kentü ‘kendi’ [dönüşlülük zamiri]
uz ‘usta, mahir’ < u- ‘yapabilmek’ -z [fiilden isim yapım eki]
+lar [çokluk eki]
iş ‘iş’ +i [3. tekil kişi iyelik eki] +n [belirtme durumu eki]
işle- ‘yapmak, işlemek’ -(y)ür [3. tekil kişi geniş zaman]
Sıra Sizde 2
Aklıma gelirse söylerim. = Aklıma geldiği zaman söylerim.
İkisi bir araya gelirse, kaçacak yer arayın. = İkisi bir araya geldiğinde, kaçacak yer arayın.
Sıra Sizde 3
ḳayu-sın͡ga emgekte ozġurġay sen
“Hangisini zahmet çekmekten kurtaracaksın ?”
ḳayu ‘hangi’ +sı [3. tekil kişi iyelik eki] +n͡ga [yönelme du
