Metin-III
Uygur Türkçesi 62
XXVIII
1. PWLTY ‘WL ‘WYDWN X’NKY X’N
boltı ol ödün ķan͡gı ķan
oldu. O zaman babası han
2. TYKYNK’ S’PTY PYŞ YWZ ‘R’N
tiginke septi biş yüz eren-
prense gerekli donanımı verdi. Beş yüz adam-
3. NYNK “ŞY SWVY KWYLWKY T’QY
nin͡g aşı suvı kölüki taķı
ın yemeği, suyu, yük hayvanı ve dahi
4. N’ KRK’KYN “LQW TWYK’TY
ne kergekin alķu tüketi
bütün gerekli olanları tam ve eksiksiz
5. PYRYP ‘WZ’TYP ‘WYNTWRDY
birip uzatıp öntürdi
vererek (onları) yola koyup uğurladı.
6. ‘WL ‘WYDWN “YYX ‘WYKLY TYKYN
ol ödün ayıġ ögli tigin
Bu sırada Kötü Düşünceli Prens
7. ‘YNYSY ‘YNC’ TYP S’QYNTY
inisi inçe tip saķıntı kardeşi şöyle düşündü:
8. ‘WYKWM Q’NKYM ‘YCYM TYKYN K’
ögüm ķan͡gım içim tigin-ke
‘‘Annem ve babam (hep) ağabeyim prensi
Sözcük Çözümlemeleri
eren ‘adamlar’< er ‘adam’ +ninn͡g [tamlayan durumu eki]
öntür- ‘göndermek; uğurlamak’ < ön- ‘dışarı, öne çıkmak’ -tür [ettirgenlik eki] -di [1.
tekil kişi belirli geçmiş zaman eki]
XXIX
1. S’V’R MYNY “QL’YWR ‘RTY “MTY
sever meni aķlayur erti amtı
sever, benden nefret eder idi. Şimdi
2. ‘YCYM T’LWY Q’ P’RYP ‘RDNY
içim taluy-ķa barıp erdini
ağabeyim okyanusa gidip (de) (büyük) inciyi
3. K’LWRS’R T’QY “XRLX PWLX’Y
kelürser taķı aġırlıġ bolġay getirirse, daha da kıymetli olacak.
4. MN T’QY ‘WCWZ PWLX’Y MN
men taķı uçuz bolġay men
ben (ise) daha kıymetsiz olacağım’’
5. TYP S’QYNTY “MTY PYRL’
tip saķıntı amtı birle
diye düşündü. ‘‘Şimdi (ben de onunla) beraber
6. P’R’YYN ‘WYTRW X’NKY X’N Q’
barayın ötrü ķan͡gı ķan-ķa
gideyim.’’ Sonra babası hana
5. Ünite - Uygur Türkçesi Metin-III 63
7. ‘YNC’ TYP ‘WYTWNTY ‘YCYM
inçe tip ötünti içim
şöyle hitap etti: ‘‘Ağabeyim
8. TYKYN ‘WYLWM YYRK’ P’RYR
tigin ölüm yirke barır
prens ölüm ülkesine gidiyor.
Sözcük Çözümlemeleri
aķla- (<Çince âk) ‘kötü, iğrenç’ +la- ‘nefret etmek’[isimden fiil yapım eki] -(y)ur [3. tekil kişi geniş zaman eki]
XXX
1. N’KLWK X’LYR MN TNKRYM
neglük ķalır men ten͡grim Ben niçin kalıyorum, haşmetlim?
2. MN YM’ P’R’YYN ‘DKW YVLQ
men yime barayın edgü yavlaķ
Ben de gideyim. İyi (de) kötü (de)
3. PWLS’R PYRL’ PWL’LYM TYP
bolsar birle bolalım tip
olsak, birlikte olalım. ‘‘ diye.
4. YM’ X’NKY ‘WXWL XYLYNCY
yime ķan͡gı oġul ķılınçı Ancak babası oğlunun ahlâkı
5. YVL’Q ‘WYCWN SVMZ ‘RTY
yavlaķ üçün sevmez erti
kötü olduğu için onu sevmiyordu.
6. ‘WYTRW P’RS’R P’RXYL TYP
ötrü barsar barġıl tip
Bunun üzerine: ‘‘Gideceksen git’’ diye
7. YRLQ’DY ‘WL ‘WYDWN X’NKY
yarlıġķadı ol ödün ķan͡gı
buyurdu. Bu sırada babası
8. X’N ‘WLWŞ PWDWN ‘YXL’YW SYQ
ķan uluş bodun ıġlayu sıķhan ve bütün halk ağlayıp sız-
tıdu umadım ifadesini Türkiye Türkçesi’ne çevirerek sözcük çözümlemesi yapınız.
Sözcük Çözümlemeleri
neglük ‘nasıl, niçin’ < ne ‘ne, hangi’ +gü [isimden isim yapım eki] +lük [isimden isim
yapım eki]
edgü ‘iyi; yarar’ < ed ‘mal, değerli eşya’ +gü [isimden isim yapım eki]
XXXI
1. T’YW ‘DKW ‘WYKLY TYKYNYK ‘WZ
tayu edgü ögli tiginig uz-
layarak İyi Düşünceli Prensi yola koy-
2. ‘TY ‘WYNTWRWP T’LWY Q’
atı öntürüp taluy-ķa
up uğurlayarak okyanusa
1
Uygur Türkçesi 64
3. ‘YDTY L’R X’LTY T’LWY ‘WYKWZ K’
ıdtı-lar ķaltı taluy ögüz-ke
gönderdiler. Ne zaman ki okyanusa
4. T’KYP YYTY KWYN TWRWP
tegip yitti kün turup
varıp ulaştı, (orada) yedi gün kalıp
5. KMY Y’R’TY YYTY TYMYR SW
kemi yarattı yitti timir son
gemiyi donattı. Yedi zincirle
6. KMY SWL’P TWRXWRDY YYTYNC
kemi solap turġurdı yittinç gemiyi bağlayıp, yerine sabitledi. Yedinci
7. KWYN T’NK T’NKL’YWR ‘RK’N
kün tan͡g tan͡glayur erken
gün tan atarken
8. ‘DKW ‘WYKLY TYKYN ‘WLWX KWYV
edgü ögli tigin uluġ küv-
İyi Düşünceli Prens heybetli da-
Sözcük Çözümlemeleri
sıķta- ‘ağlamak, sızlamak’ < sıġıt ‘hıçkırık, inilti’ +la- [isimden fiil yapım eki] -(y)u
[zarf-fiil eki]
uzat -’göndermek’ < uz ‘düz, doğru’ +a- ‘ileriye doğru gitmek’ [isimden fiil yapım eki]
-t [ettirgenlik eki] -tı [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman eki]
yarat- ‘donatmak, hazırlamak’ < yara- ‘uygun olmak’ -t [ettirgenlik eki] -tı [3. tekil kişi
belirli geçmiş zaman eki]
so ‘zincir’ (< Çince suǒ) +la- ‘zincirlemek’ [isimden fiil yapım eki] -p [zarf-fiil eki]
turġur- ‘durdurmak, sabitlemek’ < tur- ‘durmak’ -ġur [ettiegenlik eki] -dı [3. tekil kişi
belirli geçmiş zaman eki]
tan͡gla- ‘şafak sökmek’ < tan͡g ‘tan, şafak’ +la- [isimden fiil yapım eki] -(y)ur [3. tekil
kişi geniş zaman eki]
XXXII
1. RWK TWQYTYP ‘YNC’ TYP
rüg toķıtıp inçe tip
vul (kös)ler çaldırıp şöyle
2. YRLQ’DY T’LWY ‘WYKWZ K’
yarlıġķadı taluy ögüz-ke
ferman buyurdu: ‘‘Okyanusa
3. KYRWR SYZL’R KYM ‘WYLWM
kirür sizler kim ölüm
açılıyorsunuz. Kim ölüm
4. “D’Q’ QWRQS’R “ŞNW R’Q
adaķa ķorķsar aşnu-raķ
tehlikesi karşısında korkuya düşüyorsa önceden
5. YWRYNKL’R MN SYZL’RNY KWYC
yorın͡glar men sizlerni küç-
çekip gitsin. Ben sizleri zor
5. Ünite - Uygur Türkçesi Metin-III 65
6. ‘P ‘YLYTM’Z MN ‘WYTRW
ep ilitmez men ötrü
kullanarak götürmüyorum.’’ Hemen sonrasında
7. YRLXYN ‘YŞYDYP KYM
yarlıġın işidip kim buyruğunu işitmesine rağmen kimse
8. N’NK ‘WNM’DY L’R KWYNYNK’
nen͡g ün[te]medi-ler künin͡ge
hiçbir ses çıkarmadı. Her gün
Sözcük Çözümlemeleri
toķıt- ‘vurdurmak, çaldırmak’ < toķ ‘vurma sesi’ +ı- [isimden fiil yapım eki] -t [ettirgenlik eki] -(ı)p [zarf-fiil eki]
aşnuraķ ‘daha önce, önceden’ < aş- ‘aşmak, geçmek’ -(ı)n [dönüşlülük eki] -u [kalıplaşmış zarf-fiil eki] +raķ [isimden isim yapım eki; karşılaştırma sıfatları yapar veya kök anlamını güçlendirir.]
yorı- ‘yürümek, gitmek’ -n͡glar [2. çoğul kişi emir eki]
küçe- ‘zorlamak, güç kullanmak’ < küç ‘güç, zor’ -e [isimden fiil yapım eki] -p [zarf-fiil eki]
ilit- ‘(yanına) almak, götürmek’ < il- ‘iliştirmek’ -(i)t [pekiştirme fonksiyonlu ettirgenlik eki] -mez men [1. tekil kişi olumsuz geniş zaman]
ünte- ‘seslenmek, bağırmak’ < ün ‘ün, ses’ +te- [isimden fiil yapım eki] -me [olumsuzluk eki] -diler [3. çoğul kişi belirli geçmiş zaman]
künin͡ge ‘her gün’ < kün ‘gün’ +i [3 tekil kişi iyelik eki] +n͡ge [yönelme durumu eki]
XXXIII
1. MWNCWL’YW KWYVRWK TWXYP
munçulayu küvrüg toķıp
bu şekilde davul çalınarak
2. YRLX YRLQ’P KYM N’NK ‘WYN
yarlıġ yarlıķap kim nen͡g ünferman salınmasına rağmen hiç kimse ses çıkar-
3. T’M’S’R YYTYNC KWYN TMYR SW
temeser yittinç kün timir so
mayınca yedinci gün zincirleri
4. “CTY T’MYR ‘YŞYX YWRYDY
açtı timir ışıġ yorıdı
açtı ve demir halatlar yürüdü.
5. TYKYN XWTY ‘WYLWKY ‘WYCWN
tigin ķutı ülügi üçün
Prensin talihi ve kısmeti olduğu için
6. “D’SYZ TWD’SZ X’C KWYN
adasız tudasız ķaç kün
kazasız belasız birkaç gün
7. ‘YCYNT’ ‘RDNY LYK ‘WTRWQ
içinte erdini-lig otruķiçinde inci ada-
8. X’ T’KDYL’R YYTY KWYN “NT’
ķa tegdiler yitti kün anta
sına ulaştılar. Yedi gün orada
Uygur Türkçesi 66
Sözcük Çözümlemeleri
munçulayu ‘bu şekilde’ < bunçalayu < bu ‘işaret zamiri’ +n [zamir n’si] +ça [eşitlikeki]
+la- [isimden fiil yapım eki] -(y)u [zarf-fiil eki]
XXXIV
1. TYNTYL’R YYTYNC KWYN T’NK
tıntılar yittinç kün tan͡g
dinlendiler. Yedinci gün harikulade,
2. “DYNCYX ‘RDNY YYNCW K’MY K’
adınçıġ erdini yinçü kemi-ke
nadide incileri gemiye
3. TWYK’KWC’ ‘WRWP .. TYKYN ...
tükegüçe urup .. tigin …
bitinceye kadar yükleyip … Prens …
4. ‘YNC’ TYP YRLQ’DY “MTY MN
inçe tip yarlıġķadı amtı men
şu şekilde buyurdu: ‘‘Şimdi ben
5. PW ‘RDNY PYRL’ P’RS’R MN
bu erdini birle barsar men
bu inci (hazinesiyle) yola çıkacak olursam
6. Q’M’X TYNLYXL’RQ’ “RTWQ
ķamağ tınlıġlarķa artuķ
bütün canlılara ziyadesiyle
7. “SX TWSW XYLW “WM’X’Y MN
asıġ tusu ķılu umaġay men
faydalı ve yararlı olamayacağım.
8. SYZL’R P’RYNKL’R MN PW MWNTW
sizler barın͡glar men bu muntu-
Sizler gidiniz. Ben bura-
Sözcük Çözümlemeleri
tın- ‘dinlenmek, nefes almak’ -tılar [3. çoğul kişi belirli geçmiş zaman]
tüke- ‘bitmek, tükenmek’ -güçe [zarf-fiil eki; krş. Orhun Türkçesi, Ünite VII, Zarf-
Fiiller: -gInçA]
artuķ ‘artık, ziyade; aşırı derecede’< art- ‘artmak’ -uķ [fiilden isim yapım eki]
ķıl- ‘kılmak, yapmak’ -u u- ‘muktedir olmak’ [yardımcı fiili zarf-fiil eki ile asıl fiile bağlanmış birleşik fiil çekimi] -ma [olumsuzluk eki] -ġay men [1. tekil kişi gelecek zaman]
muntuda ‘burada(n) < muntada < bu ‘işaret zamiri’ +n [zamir n’si] +ta [bulunma(-
çıkma) durumu eki] +da [(bulunma -)çıkma durumu eki]
Açıklama:
Eski Türkçe döneminde bu tür ek yığılmalarına rastlanır.
XXXV
1. D’ YYKR’K CYNT’M’NY
da yigrek çintemeni
dan (hepsinden) değerli çintamani
2. ‘RDNY “LX’LY P’R’YYN KYM
erdini alġalı barayın kim
incisini ele geçirmek için yola devam edeyim ki
5. Ünite - Uygur Türkçesi Metin-III 67
3. X’YW TYNLX L’RX’ TWYZW
ķayu tınlıġ-larķa tözü
(akla gelen) bütün canlılara tam (ve)
4. TWYK’TY “SX TWSW XYLW ‘WS’R
tüketi asıġ tusu ķılu usar
eksiksiz (bir) fayda (ve) kazanç sağlayabile-
5. MN ‘WYTRW Q’D’ŞY “YYX
men ötrü ķadaşı ayıġ
yim. Daha sonra, kardeşi Kötü
6. ‘WYKLY TYKYNYK ‘WYTLP
ögli tiginig ötlep
Düşünceli Prense öğütler verip
7. KMY TWTWZWP Y’NTRW ‘YDTY
kemi tutuzup yantru ıdtı
gemiyi emanet ederek geri gönderdi.
8. TYKYN YYRCY “VYCX’ PYRL’
tigin yirçi avıçķa birle
Prens ile kılavuz ihtiyar
Sözcük Çözümlemeleri
yigrek ‘daha iyi, çok değerli’ < yig ‘yeğ, iyi’ +rek [karşılaştırma/pekiştirme eki]
al- ‘almak, ele geçirmek’ -ġalı [zarf-fiil eki; burada amaç foksiyonuyla]
ķıl- ‘kılmak, yapmak’ -u u- ‘muktedir olmak’ [yardımcı fiili zarf-fiil eki ile asıl fiile bağlanmış birleşik fiil çekimi] -sar [şart eki] -men [1. tekil kişi eki]
yantru ‘geri; yine’ < yan- ‘dönmek’ -tur [ettirgenlik eki] -u [kalıplaşmış zarf-fiil eki]
XXXVI
1. ‘YKYKW Q’LTY L’R ‘WL ‘WYDWN
ikigü ķaltı-lar ol ödün
ikisi (yalnız) kaldılar. O zaman
2. ‘DKW ‘WYKLY TYKYN YYRCY “VYC
edgü ögli tigin yirçi avıç-
İyi Düşünceli Prens kılavuz ihtiyar-
3. X’ XWLYN YYTYP YYTY
ķa ķolın yitip yitti
ın koluna girerek yedi
4. KWYN PYLC’ PWXWZC’
kün bilçe boġuzça
gün (boyunca) bellerine, boğazlarına kadar
5. SWVD’ YWRYP KWYMWŞLWK
suvda yorıp kümüşlüg
suda yürüyerek gümüş
6. ‘WTRWQ Q’ T’XQ’ T’KDY YYRY
otruķ-ķa taġka tegdi yiri
adaya ve dağa ulaştı. (Buranın) toprağı ve
7. QWMY “LXW KWYMWŞ ‘WYTRW
ķumı alķu kümüş ötrü
kumu tamamen gümüştendi. Sonra
Uygur Türkçesi 68
8. TYNTWRX’LY S’QYNTY ‘YNCYP
tınturġalı saķıntı inçip
(Prens yaşlı adama) soluk aldırmayı düşündü, çünkü
Sözcük Çözümlemeleri
ikigü ‘ikisi birlikte’< iki ‘2’ +egü [isimden isim yapım eki; topluluk sayıları yapar. krş.
Orhun Türkçesi, Ünite VI, Topluluk Sayıları]
yit- ‘yedmek, yedeğinde götürmek’ -(i)p [zarf-fiil eki]
bil ‘bel’ +çe [eşitlik durumu eki]
tıntur- ‘dinlendirmek’ < tın- ‘soluk almak’ -tur [ettirgenlik eki] -ġalı [zarf-fiil eki; burada sebep fonksiyonunda]
XXXVII
1. “VYNCX’ “RWQY YYTTY
avınçķa aruķı yitti
ihtiyara yorgunluk çökmüş,
2. KWYCY “LNKWDY T’PR’YW YWRYYW
küçi aln͡gudı tepreyü yorıyu gücü tükenmişti. Kımıldayıp yürümeye
3. ‘WM’DY ‘WYTRW TYKYNK’ ‘YNC’
umadı ötrü tiginke inçe
mecali yoktu. Sonra Prense şöyle
4. TYP ‘WYTWNTY ‘WXLWM MWNTW
tip ötünti oġlum muntu-
diyerek talepte bulundu: ‘‘Oğlum, bura-
5. D’ ‘YN’RW ‘WYNKTWN YYNK’Q
da ınaru ön͡gtün yın͡gaķ
dan ileride doğu tarafında
6. “LTWN T’X P’R KWYZWNWR MW
altun taġ bar közünür mü
altın dağ var, gözüküyor mu?
7. KWYRWNK TYP TYDY “VYC
körün͡g tip tidi avıç-
Bakın! ‘‘ diye konuştu. İhti-
8. Q’ ‘YNC’ TYP TYDY ‘WL “LTWN
ķa inçe tip tidi ol altun
yar şöyle sürdürdü: ‘‘ O altın
kim ölüm adaķa ķorķsar aşnuraķ yorın͡glar cümlesini Türkiye Türkçesine aktarınız ve cümlede geçen sözcükleri yapı bakımından açıklayınız.
Sözcük Çözümlemeleri
aruķ ‘yorgun’< ar- ‘yorulmak’ -uķ [fiilden isim yapım eki] +ı [3. tekil kişi iyelik eki]
aln͡gu- ‘kötüleşmek, bozulmak’ < al- ‘ele geçirmek, geri almak’ -(ı)n͡g ‘kötü, fena’ [fiilden isim yapım eki] +u- [isimden fiil yapım eki] -dı [3 tekil kişi belirli geçmiş zaman]
tepre- ‘kımıldamak’ < tepir ‘kıpırtı sesi’ +e- [isimden fiil yapım eki] -(y)ü [zarf-fiil eki]
2
5. Ünite - Uygur Türkçesi Metin-III 69
Açıklama:
tepre- fiilinin yapısı için krş.: Dîvânu Luġâti’t-Türk taprı- ‘sıçramak, hoplamak’ (
ınaru ‘öteye, ileriye’< ın +aru < ın +ġaru (< * in) ‘3. tekil kişi zamiri’ +gerü [yön gösterme eki] )
Açıklama:
ınaru zarfının yapısını daha iyi kavramak için bk.: Orhun Türkçesi, Ünite 1, Tablo 1.4 ve devamı; ayrıca krş.: Orhun Yazıtları an͡gar ; Şine-Usu Yazıtı ınġaru ve Eski Anadolu Türkçesi
an͡garu.
yın͡gaķ ‘yan; tarafında’ < yan͡gaķ
XXXVIII
1. T’X Q’ T’KS’R SYZ KWYK
taġ-ka tegser siz kök
dağa ulaşırsanız, mavi
2. LYNXW’ KWYRK’Y SYZ ‘WL
linxua körgey siz ol
lotus çiçekleri göreceksiniz. O
3. LYNXW’ S’YW PYR’R “XWLWX
linxua sayu birer aġuluġ
lotusların her biri birer zehirli
4. YYL’N P’R “XW TYNY ‘YR’QTYN
yılan bar aġu tını ıraķtın
yılandır. Zehirli solukları uzaktan
5. “NCWL’YW KWYZWNR X’LTY
ançulayu közünür ķaltı öyle görünür ki sanki
6. LYNXW’ S’YW TWYTWN TWYTR
linxua sayu tütün tüter-
her bir lotustan duman çıkıyor
7. C’ ‘WL ‘RS’R
çe ol erser
gibidir. Bu ise
8. ‘RTYNKW ‘LP ‘D’ TYTYR
ertin͡gü alp ada titir
son derece büyük tehlike demektir.
Sözcük Çözümlemeleri
aġu ‘zehir’ +luġ [isimden isim yapım eki; isimleri sıfatlaştırır]
ıraķ ‘uzak’ < ıra- ‘uzaklaşmak’ -ķ [fiilden isim yapım eki] +tın [çıkma durumu eki]
sayu ‘her, her biri’ < sa- ‘saymak’ -(y)u [kalıplaşmış zarf-fiil eki]
tütün ‘duman; is; buhar’ < tüt- ‘tütmek, is çıkarmak’ -(ü)n [fiilden isim yapım eki]
tüt- ‘tütmek’ -er [geniş zaman sıfat-fiili] +çe [eşitlik durumu eki]
Açıklama:
+çA eki sıfat-fillerden sonra da gelerek eklendiği tabana ‘-e denk, -e eşit; -e kadar; kadar, gibi;
-e göre’ gibi anlamlar katar.
Uygur Türkçesi 70
XXXIX
1. ‘WL LYNXW’ YWLWX YWXWRW
ol linxua yoluġ yoġuru
O lotus yolunu geçe-
2. ‘WS’R SYZ ‘WYTRW LWW X’NY ‘RDNY
usar siz ötrü luu ķanı erdini-
bilirseniz, ardından ejderha hanının inci-
3. LYK P’LYQ X’ WRDW Q’
lig balıķ-ķa ordu-ķa
li şehrine ve sarayına
4. T’KK’Y SYZ ‘WL P’LYX T’KR’
teggey siz ol balıķ tegre
erişeceksiniz. O şehrin etrafında
5. YM’ YYTY X’T Q’R’M ‘YCYNT’
yime yitti ķat ķaram içinte
ve yedi kat hendek içinde
6. “LXW “XW LWX LWW L’R YYL’NL’R
alķu aġu-luġ luu-lar yılanlar
baştanbaşa zehirli ejderhalar ve yılanlar
7. Y’TWR “NY YWXWRW ‘WS’R SYZ
yatur anı yoġuru usar siz
bulunur.Bunu geçebilirseniz
8. ‘YCK’RW P’LYXQ’ KYRK’Y SYZ LWW
içgerü balıķķa kirgey siz luu
içeri şehre gireceksiniz. Ejderha
Sözcük Çözümlemeleri
yol ‘yol, güzergah’ +(u)ġ [belirtme durumu eki]
yoġur- ‘bata çıka yürümek’ < yoġ- ‘oğmak, çiğnemek’ -ur [ettirgenlik eki]-u u- ‘muktedir
olmak’ [yardımcı fiili zarf-fiil eki ile asıl fiile bağlanmış birleşik fiil çekimi] -sar [şart
eki] -siz [2. çoğul kişi eki]
teg- ‘erişmek, ulaşmak’ -gey siz [2. çoğul kişi gelecek zaman eki]
tegre ‘çevresinde’ < tegir- (< ten͡gir-) ‘çevirmek, döndürmek’ -e [kalıplaşmış zarf-fiil eki] XL.
1. X’NY NK’ KWYZWNK’Y SYZ ‘RDNY PWL
ķanı-n͡ga közüngey siz erdini bul-
hanının huzuruna çıkacaksınız. İnciyi bul-
2. X’Y SYZ MN “MTY ‘WYLWR MN
ġay siz men amtı ölür men
acaksınız. Ben şimdi ölüyorum.
3. SYZ Y’LNKWS XY’ X’LYR SYZ
siz yaln͡gus-ķıya ķalır siz
Siz yalnız kalacaksınız.
4. TNKRYM QWRQM’NK PWS’NM’NK
ten͡grim ķorkman͡g busanman͡g
Hünkarım! Korkmayınız ve tasalanmayınız!
5. ‘YS’N TWYK’L T’KK’Y SYZ
isen tükel teggey siz
Sağ salim (oraya) erişeceksiniz.
5. Ünite - Uygur Türkçesi Metin-III 71
6. ‘YNCYP X’YW KWYN PWRX’N
inçip ķayu kün burķan
Ola ki, bir gün Buda
7. QWTYN PWLS’R MYNY TYTM’NK
ķutın bulsar meni tıtman͡g
saadetini bulursanız, beni mazide bırakmayın,
8. ‘DKW KWYNY YWLCY YYRCY PWLWP
edgü köni yolçı yerçi bolup
iyi ve doğru bir rehber ve kılavuz (olmuş biri) olarak.
Sözcük Çözümlemeleri
yaln͡gus (< yalın͡guz)’yalnız’ +ķıya [isimden isim yapım eki; küçültme isimleri yapar]
ķut ‘kut, saadet, bereket’ +ı [3. tekil kişi iyelik eki] +n [iyelikten sonra gelen belirtme
durumu eki]
tıt- ‘geride bırakmak, men etmek’-ma [olumsuzluk eki] -n͡g [2. tekil kişi emir eki]
Uygur Türkçesi 72
Kendimizi Sınayalım
1. Uygurca tranliterasyonu KWYZWNK’Y olan sözlerin
transkripsiyonu aşağıdakilerden hangisidir?
a. közünkey
b. köyzünkey
c. közüngey
d. küyzüngey
e. küyzünkey
2. ve 3. sorular aşağıdaki cümleye göre cevaplandırılacaktır.
ol linxua sayu birer aġuluġ yılan bar aġu tını ıraķtın közünür
2. Yukarıdaki ifadede Orhun Türkçesi dönemine göre farklılaşmış ek taşıyan sözcük aşağıdakilerden hangisidir?
a. sayu
b. aġuluġ
c. ıraķtın
d. birer
e. tını
3. Yukarıdaki cümlede hangi sözcükte, fiilden isim yapım
eki bulunur?
a. ıraķtın
b. sayu
c. tını
d. aġuluġ
e. lixua
4. balıķķa teggey siz anta luular bar ifadesinde aşağıdaki
sözcüklerin hangisine bakarak Uygur Türkçesi ile Eski Türk-
çe arasındaki bir farktan söz edebiliriz?
a. teggey
b. balıķķa
c. anta
d. luular
e. bar
5. ve 6. sorular aşağıdaki cümleye göre cevaplandırılacaktır.
biş yüz erenin͡g aşı suvı kölüki taķı ne kergekin alķu tüketi birip
5. Yukarıdaki cümlede 3. tekil kişi iyelik eki almış kaç sözcük vardır?
a. 1
b. 2
c. 3
d. 4
e. 5
6. Yukarıdaki sözcüklerin hangisinde iyelik eki yoktur?
a. aşı
b. suvı
c. taķı
d. kölüki
e. kergekin
7. Aşağıdakilerin hangisinde zarf-fiil eki yoktur?
a. yoġuru
b. tüketi
c. teggey
d. tegre
e. taķı
8. Aşağıdaki sözcüklerin hangisinde kalıplaşmış zarf-fiil
eki kullanılmıştır?
a. yoġuru
b. tıdu
c. sıķtayu
d. aşnu
e. tepreyü
9. Aşağıdaki fiil tabanlarının hangisinde ettirgenlik eki, pekiştirme fonksiyonunda kullanılmıştır?
a. öntür-
b. uzat-
c. yarat-
d. tıntur-
e. ilit-
10. tınturġalı ifadesinin kök ve eklerine doğru olarak ayrılmış biçimi aşağıdakilerden hangisindir?
a. tın-tu-r-ġalı
b. tın-tur-ġalı
c. tı-n-tur-ġa-lı
d. tın-tur-ġa-lı
e. tınt-ur-ġal-ı
5. Ünite - Uygur Türkçesi Metin-III 73
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
1. c Yanıtınız yanlış ise XL 1’i yeniden okuyunuz.
2. c Yanıtınız yanlış ise XXXVIII 4’ü, hemen altındaki sözcük ayrıştırmalarını ve XII. üniteye geri dönüp “Orhun Türkçesi ile Uygur Türkçesi Arasındaki Farklar” başlıklı bölümü yeniden okuyunuz.
3. a Yanıtınız yanlış ise XXXVIII 4’ün hemen altındaki
sözcük çözümlemelerini yeniden okuyunuz ve diğer
sözcükleri tek tek inceleyiniz.
4. a Yanıtınız yanlış ise XXXIX 4’ü, hemen altındaki sözcük ayrıştırmalarını ve XII. üniteye geri dönüp “Orhun Türkçesi ile Uygur Türkçesi Arasındaki Farklar”
başlıklı bölümü yeniden okuyunuz.
5. d Yanıtınız yanlış ise XVIII 2-3-4’ü ve Orhun Türkçesi
VI. üniteye geri dönüp “İyelik Ekleri” başlıklı konuyu
yeniden okuyunuz.
6. c Yanıtınız yanlış ise 3. Ünite, II 8’i, hemen altındaki
sözcük çözümlemelerini yeniden okuyunuz ve diğer
sözcükleri tek tek inceleyiniz.
7. c Yanıtınız yanlış ise XXXIX 4’ü, hemen altındaki sözcük çözümlemelerini yeniden okuyunuz ve diğer
sözcükleri tek tek inceleyiniz.
8. d Yanıtınız yanlış ise XXXII. 4’ü, hemen altındaki sözcük çözümlemelerini yeniden okuyunuz ve diğer
sözcükleri tek tek inceleyiniz.
9. e Yanıtınız yanlış ise XXXII 6’yı, hemen altındaki sözcük çözümlemelerini yeniden okuyunuz ve diğer
sözcükleri tek tek inceleyiniz.
10. b Yanıtınız yanlış ise XXXVI 8’i ve hemen altındaki
sözcük çözümlemelerini yeniden okuyunuz.
Sıra Sizde 1
tıdu umadım “engelleyemedim”
tıd- ‘engellemek’-u u- ‘muktedir olmak’ [yardımcı fiili zarf-
fiil eki ile asıl fiile bağlanmış birleşik fiil çekimi] -ma [olumsuzluk eki] -dım [1. tekil kişi belirli geçmiş zaman eki]
Sıra Sizde 2
kim ölüm adaķa ķorķsar aşnuraķ yorın͡glar
“kim ölüm tehlikesinden korkuyorsa önceden yürüyüp gitsin”
kim ‘belirsizlik zamiri’
ölüm ‘ölüm’ < öl- ‘ölmek’ -(ü)m [fiilden isim yapım eki]
ada ‘tehlike’ +ķa [yönelme durumu eki]
ķorķ ‘korkmak’ <ķorı- ‘korumak’ -ķ [fiilden fiil yapım eki] -sar
[şart eki]
aşnuraķ ‘daha önce, önceden’ < aş- ‘aşmak, geçmek’ -(ı)n [dönüşlülük eki] -u [kalıplaşmış zarf-fiil eki] +raķ [isimden isim
yapım eki]
yorı- ‘yürümek, gitmek’ -n͡glar [2. çoğul kişi emir eki]
Yararlanılan Kaynaklar
Hamilton, J. R., (Çeviren: Ece Korkut, İsmet Birkan), Budacı İyi ve Kötü Kalpli Prens Masalının Uygurcası, Türk Dilleri
Araştırmaları Dizisi, Simurg, Ankara 1998.
Hamilton, J. R., (Çev.: Vedat Köken), Buddhacılığa İlişkin Uygurca El Yazması. İyi ve Kötü Prens Öyküsü
