Uygur Türkçesi
Metin-IV
Uygur Türkçesi 76
16. aġır ḳıyınḳa tegip söz-leri
ağır cezaya çarptırılsın (ve) sözleri
17. yorımaz-un bu bitig-ni sutz-a
geçmesin. Bu vasiyetnameyi Sutz-a
18. ked ḳay-a tutun͡g tükel-e kimtsü
Ked-Kaya Tutung, Tükele ve Kimtsü
19. başlap ḳuvraġ tavġaç yeke ikiçi
başta olmak üzere, cemaat (ile) Tavgaç-Yeke (ve) İkiçi
20. başlap bodun ḳadaşlarım asan-a
başta olmak üzere, halk ve yakınlarımdan Asana,
21. olar üskinde birtim tanuḳ in͡ge
onlar huzurunda verdim. Şahit İnge,
22. tanuḳ ḳara toyın bu tamġa menin͡g ol
şahit Kara Toyın. Bu damga benimdir.
23. men ḳaysın ayıtıp bitidim
Ben Kaysın sorup yazdım.
24. bu tamġa men tavġaç yeke-nin͡g ol
Bu damga ben Tavgaç-Yeke’nindir.
25. bu tamġa men asan-a-nın͡g ol
Bu damga ben Asana’nındır.
Açıklama:
12 Hayvanlı Türk Takvimi, 12 yılın 5 katı olan 60 yıllık devreleri ile Köktürklerde,
Uygur Türklerinde, Tuna Bulgarlarında, İtil Bulgarlarında kullanılmış olup, Türkler
arasında çok yaygın bir sistem olmuştur. Köktürk Yazıtları, Uygur kitap ve hukuk belgeleri, Tuna Bulgarlarının yazıtları, Bulgar Hakanları Listesi bu takvimle tarihlendirilmiştir. E. Chavannes’in Le Cycle turc des Douze Animaux (12 Hayvanlı Türk Takvimi), adlı araştırmasına göre, Asya’da kullanılan 12 hayvanlı takvim Türklere ait bir
tak vim sistemidir.
Yıl Yıl Adı Karşılığı
1 Küskü ‘sıçan, fare’
2 Ud ‘sığır, öküz’
3 Bars ‘pars’
4 Tavışgan ‘tavşan’
5 Luu ‘ejderha’
6 Yılan ‘yılan’
7 Yunt ‘at’
8 Koy ‘koyun’
9 Biçin ‘maymun’
10 Takagu ‘tavuk’
11 İt ‘köpek’
12 Tonguz ‘domuz’
Tablo 6.1
Eski Uygur Belgelerinde 12
Hayvanlı Türk Takvimi
6. Ünite - Uygur Türkçesi-Metin II 77
Metinde Geçen Sözcüklerin Çözümlemeleri
sekiz ‘sekiz’ +(i)nç [sıra sayı sıfatı yapım eki]
sekiz yegirmi ‘on sekiz’ +ke [yönelme durum eki]
ig ‘hastalık’ +ke [yönelme durumu eki]
teg- ‘yakalanmak, tutulmak’ –miş [geçmiş zaman sıfat-fiil eki] +ke [yönelme durum eki]
bol- ‘olmak’ –ġay men [1. tekil kişi gelecek zaman]
kişi ‘karı, eş, zevce’ +m [1. tekil kişi iyelik eki]
bitig ‘yazılı kağıt, vasiyetname’ < biti- ‘< Çince. yazmak’ –g [fiilden isim yapım eki]
ḳod- ‘koymak, bırakmak’ < ḳo- ‘koymak’ –d [fiilden fiil yapım eki] –tum [1. tekil kişi
belirli geçmiş zaman]
min ‘ben’ +te [bulunma-çıkma durumu eki]
teg- ‘değmek, paya düşmek’ –metin [olumsuz zarf-fiil]
ev ‘ev’ +(i)m [1.tekil kişi iyelik eki] +ni [belirtme durumu eki]
asra- ‘terbiye etmek’ –p [zarf-fiil eki]
yorı- ‘ilerlemek’ –zun [3. tekil kişi emir eki]
ana ‘anne’ +mız [1. çoğul kişi iyelik eki]
teg- ‘değmek; paya düşmek’ –ir [3. tekil kişi geniş zaman eki]
al- ‘almak’ –ır biz [1. çoğul kişi geniş zaman]
çamla- ‘dava etmek’ –sarlar [3. çoğul kişi şart eki]
tigin ‘prens’ +t [çokluk eki: /n/ ile sonlanan isimlerden sonra Mo ğolca +t çokluk eki
ulanırsa sondaki ses düşer ve tigit olur. Ancak bu ek zamanla ilk fonksiyondaki kullanımının
dışına çıka rak bir yapım eki görevini üstlenmiştir. Böyle olduğuna tanık ola rak, çokluk eki almış şekliyle tigit sözü üzerine çokluk eki gelme si gösterilebilir. Aynı eren ve oğlan
sözcükleri gibi.] +ler [çokluk eki] +ke [yönelme durumu eki]
birer ‘birer’ < bir ‘bir (1)’ +er [üleştirme sayı sıfatı eki]
aġılıḳ ‘hazine’ < aġı ‘hazineye konulan değerli şey’ +lıḳ [isimden isim yapım eki]
ḳıyın ‘~ ḳın: işkence, ceza’ +ḳa [yönelme durumu eki]
başla- ‘başta olmak, baş olmak’ < baş ‘baş’ +la [isimden fiil yapım eki] –p [zarf-fiil eki]
ḳadaş ‘yakın olan kimse’ < *ḳa ‘aile’ +daş [isimden isim yapım eki]
ḳuvraġ ‘cemaat, topluluk’ < *ḳubra- ‘toplanmak’ –ġ [fiilden isim yapım eki]
üsk ‘üst’ +i [3.tekil kişi iyelik eki] +n [zamir n’si] +de [bulunma-çıkma durumu eki]
tanuḳ ‘tanık, şahit’ < tanu- ‘tanımak, şahit olmak’ -ḳ [fiilden isim yapım eki]
men ‘ben’ +in͡g [ilgi durumu eki: Zamirler üzerine iyelik ekleri gelmez.]
ayıġ bolġay men tip kişim sılan͡g-ḳa bitig ḳodtum cümlesini Tür kiye Türkçesi ile ifade ediniz
ve cümlede geçen sözcükleri çö zümleyiniz.
İLK TÜRK LİRİK ŞİİRİ
İlk Türk şairi olarak bilinen Aprın Çor Tigin’in Türk lirik şiirinin ilk ve en eski örneği olarak gösterilen aşk konulu bir şiiri vardır (R. Rahmeti Arat, “Edebiyatımızda İlk Lirik Şiir”,
Türk Yurdu, 50. yıl, S. 284, Mayıs 1960, s. 37-38). Bu şiir Maniheist yazmalar arasındadır
ve Aprın Çor Tigin’in bu şiiriyle aynı yaprakta bulunur. Şairin adı şiirin sonundaki tükedi aprın çor tigin kügi “Bitti Aprın Çor Tigin’in şiiri” ifadesinde belirtilir. Mani için yazılmış bir övgüdür. Söz konusu fragman üzerinde ilk olarak A. von Le Coq çalışmış ve metin 1919 yılında yayımlanmıştır (Türkische Manihaica aus Chotscho, II, APAW, Phil.-hist.
Kl. Nr. 3, 1919, s. 7-8). Ayrıca aşağıya aldığımız lirik şiiri Reşid Rahmeti Arat, Eski Türk Şiiri kitabında da değerlendirmiş ve buradaki değerlendirmenin üzerine Şinasi Tekin de
1966’da bir yazı yazmıştır (Reşid Rahmeti Arat, Eski Türk Şiiri, Türk Tarih Kurumu Yayınlarından, VII. Seri-No. 45, Türk Tarih Kurumu Basımevi-Ankara 1965. XXIII, 506s.; Reşid Rahmeti Arat İçin, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: 19, Ankara 1966).
1
Uygur Türkçesi 78
a…………… A ……….
adınçıġ amraḳ …… Emsalsiz sevgili ………
amraḳ özkiyem ….. Sevgili cancağızım ……….
ḳasınçıgımın ö[yü] ḳadġurar men Yavuklumu düşünüp
kaygılanıyorum;
ḳadġurduḳ[ça] ḳaşı körtlem Hasret çektikçe, kaşı
güzelim,
ḳavışıġsayur men Kavuşmak istiyorum.
öz amraḳımın öyür men Öz sevgilimi düşünüyorum;
öyü evirür men ödü … çün Düşünüp düşünüp …
durdukça,
öz amrak[ımın] öpügseyür men Öz sevgilimi öpmek
istiyorum.
barayın tiser baç amraḳım Gideyim derse güzel
sevgilim,
baru yime umaz men Gidemiyorum da;
baġırsaḳım Merhametlim.
kireyin tiser kiçigkiyem Gireyim derse küçücüğüm,
kirü yime umaz men Giremiyorum da
kin yıpar yıdlıġım Anber, misk kokulum.
yaruḳ ten͡griler yarlıḳazun Nurlu tanrılar buyursun;
yavaşım birle Yumuşak huylum ile
yaḳışıpan ardılmalım birleşerek ayrılmayalım.
küçlüg priştiler küç birzün Kudretli melekler güç
versin;
közi ḳaram birle Gözü karam ile
külüşügin oluralım güle güle oturalım
Resim 6.1
Reşit Rahmeti Arat, Eski
Türk Şiiri, s.441
6. Ünite - Uygur Türkçesi-Metin II 79
Metinde Geçen Sözcüklerin Çözümlemeleri
adınçıġ ‘fevkalade, seçkin’ < *ad- ‘ayırmak, değişmek’ –(ı)n [fiilden isim yapım eki] –çıġ [<
-sıġ [isimden isim yapım eki, sıfat yapım eki]
amraḳ ‘sevgili’ < amra- ‘sevmek, hoşa gitmek’ -ḳ [fiilden isim yapım eki]
özkiye ‘cancağız’ < öz ‘kendi’ +kiye [isimden isim yapım eki, küçültme eki] +m [1.te-
kil kişi iyelik eki]
ḳasınçıġ ‘yavuklu’ +(ı)m [1. tekil kişi iyelik eki] +(ı)n [belirtme durumu eki]
ö- ‘düşünmek’ –(y)ü [zarf-fiil eki]
ḳadġur- ‘kaygılanmak’ –ar men [1. tekil kişi geniş zaman]
ḳadġur- ‘kaygılanmak’ -duḳ [geçmiş zaman sıfat-fiil eki] +ça [eşitlik durumu eki]
ḳaş ‘kaş’ +ı [3. tekil kişi iyelik eki]
körtle ‘güzel’ +m [1.tekil kişi iyelik eki]
kavışıġsa- ‘kavuşmak istemek’ < kavış- ‘kavuşmak’ –(ı)ġ ‘kavuşma’ [fiilden isim yapım
eki] +sa [isimden fiil yapım eki] –(y)ur men [1. tekil kişi geniş zaman]
amraḳ ‘sevgili’ < amra- ‘sevmek’ -ḳ [fiilden isim yapım eki] +(ı)m [1.tekil kişi iyelik eki]
+(ı)n [belirtme durumu eki]
ö- ‘düşünmek’ -(y)ür men [1.tekil kişi geniş zaman]
evir- ‘evirmek, çevirmek’ –ür men [1.tekil kişi geniş zaman]
öpügse- ‘öpmek istemek’ < öp- ‘öpmek’ –(ü)g ‘öpme’ [fiilden isim yapım eki] +se [isimden
fiil yapım eki] -(y)ür men [1. tekil kişi geniş zaman]
bar- ‘varmak, gitmek’ –ayın [1.tekil kişi emir eki]
ti- ‘demek’ –ser [3. tekil kişi şart eki]
bar- ‘varmak, gitmek’ –u [‘yapabilmek’ anlamındaki u- yardımcı fiilinin asıl fiile zarf-
fiil ekiyle bağlandığı birleşik fiil] –maz men [1. tekil kişi geniş zamanın olumsuzu]
baġırsaḳ ‘merhametli’ +(ı)m [1.tekil kişi iyelik eki]
kir- ‘girmek’ –eyin [1. tekil kişi emir eki]
kiçigkiye ‘küçücük’ < kiçig ‘küçük’ +kiye [isimden isim yapım eki] +m [1. tekil kişi iyelik eki]
yıdlıġ ‘(güzel) kokulu’ < yıd ‘koku’ +lıġ [isimden sıfat yapım eki] +(ı)m [1.tekil kişi iyelik eki]
yaru- ‘aydınlanmak, parlamak’ -ḳ ‘nurlu’ [fiilden isim yapım eki]
yarlıḳa- ‘buyurmak’ < yar- ‘hüküm vermek’ –(ı)l ‘hüküm verilmek’ [edilgenlik eki] –(ı)
ġ ‘hüküm, karar’ [fiilden isim yapım eki] +ḳa [isimden fiil yapım eki: > yarlıḳa-, yarlıġḳa-]
–zun [3. tekil kişi emir eki]
yaḳış- ‘yaklaşmak’ –(ı)pan [zarf-fiil eki]
adrıl- ‘ayrılmak’ < *ad- ‘ayrı olmak’ -(ı)r ‘ayırmak’ [ettirgenlik eki] –(ı)l [edilgenlik eki:
orta hece düşmesiyle adrıl-] –ma [olumsuzluk eki] –lım [1. çoğul kişi emir eki, ünlüden
sonra –(y) AlIm yerine]
köz ‘göz’ +i [3. tekil iyelik eki]
ḳara ‘kara’ +m [1. tekil kişi iyelik eki]
külüşüg ‘karşılıklı gülüş’ < kül- ‘gülmek’ –(ü)ş ‘gülüşmek’ [işteşlik eki] –(ü)g [fiilden
isim yapım eki] +(i)n [araç durumu eki]
olur- ‘oturmak’ –alım [1. çoğul kişi emir eki]
ḳavışıġsayur men ifadesini Türkiye Türkçesine aktarınız ve ifade yi yapı bakımından açıklayınız.
2
Uygur Türkçesi 80
anı teg orunlarta REDİFLİ BİR BUDİST ŞİİRİ
R. Rahmeti Arat’ın Eski Türk Şiiri adlı eserinde, 8 numarada kayıtlı olan ve her kıtası
anı teg orunlarta (“öyle yerlerde”) dizesi ile sonlanan Budist Uygur şiirlerindendir. Arat tarafından sekizer dizelik 4 kıta olarak okunan bu şiir, Talat Tekin tarafından (“İslam Öncesi
Türk Şiiri”, Türk Dili, S. 409, s. 19-20) dizeleri 13 ile 21 hece arasında değişen dört dörtlük olarak aşağıdaki şekilde yazmadan okunmuştur.
Şiir, baş uyaklı ve aliterasyonludur. Dizeler gerek anlam gerek se şekil bakımından doğal duraklarla ikiye bölünmüş ve dize başı aliterasyonu dize içinde de tekrar edilmiştir.
Başka bir deyişle, bu manzume iç uyaklıdır. Düzenleniş bakımından Divan şiirindeki musammat
şekline benzemektedir.
Manzumenin bütün dizeleri gramer uyağı dediğimiz uyak türü ile sona erer: …
arayadanta / … suvlukta / … kuvraglıkta / … orunlukta vb. Dörtlüklerin son dizelerindeki
anı teg orunlarta redifinden önce de -guluk ol / -gülük ol şeklinde bir gramer uyağı bulunmaktadır.
Adḳaşu turur ḳat ḳat taġda amıl aġlaḳ aranyadanta
Sıra sıra kat kat dağlarda, sakin (ve) tenha aranyadan’da,
Artuç sögüt altınınta, aḳar suvluḳta
Ardıç söğüt ağaçları altında, akar sular boyunca,
Amrançıġın uçdaçı ḳuşḳıyalar tirinlik ḳuvraġlıḳta
Sevinçle uçuşan kuşçukların toplandığı yerlerde,
Adḳaġsızın mengi tegingülük ol, anı teg orunlarta
Hiçbir şeye bağlanmadan huzura ermeli, öyle yerlerde!
*
İç tering ḳat bük taġda, irteki söki aranyadanta
İç içe, derin, kat kat dağlarda, eski (ve) kadim aranya dan’da,
İdiz tikim ḳayalıḳ basġuḳluḳ erip idi tikisizte
Yüce (ve) yalçın kayalık doruklar altında, tam sessizlik içinde,
İmirt çoġurt sögüt arasınta inçge kök suv ḳıdıġınta
İmirt, çoğurt ağaçları arasında, ince mavi suların kıyısında,
Resim 6.2
Reşit Rahmeti Arat, Eski
Türk Şiiri, s.445
6. Ünite - Uygur Türkçesi-Metin II 81
İlinmeksizin dyan olurġuluḳ ol, anı teg orunlarta
Hiçbir şeye ilinmeden dyan’a dalmalı, öyle yerlerde!
*
Sen͡gir bulun͡g terin͡g taġda, seviglig aranyadanta
Girintili çıkıntılı yüce dağlarda, sevimli aranyadan’da,
Sermelip aḳar suvluḳ erip sep sem aġlaḳta
Süzülüp akan sular arasında, ıp-ıssız tenhalıkta,
Sekiz türlüg yiller üze tepremetin, serilip anta
Sekiz türlü yel ile kımıldamadan dinlenip orada,
Sere yaln͡guzın nom mengisin tegingülük ol, anı teg orunlarta
Sabırla, yapa-yalnız dinî huzura ermeli, öyle yerlerde!
*
Kökerip turur körkle taġta, kön͡gül yaraşı aġlaḳ orunta
Göğerip duran güzel dağlarda, gönle uygun tenha yerlerde,
Köp yigi telim sögütlüg erip köpirip turur kölmen suvluḳta
Sık (ve) yoğun söğütlüklerde ve köpürüp duran gölcüklerde,
Köz başlap ḳaçıġların yıgınıp közünmiş bililmişçe [orun]larta
Göz başta bütün duyulardan sıyrılıp, her şeyin görünür bilinir gibi olduğu yerlerde,
Küsençigsizin mengi tegingülük ol, anı teg orunlarta
Hiçbir arzu beslemeden huzura ermeli, öyle yerlerde!
(Talat Tekin, “İslam Öncesi Türk Şiiri”, Türk Dili, s.409, s.3-42).
Açıklama:
anı teg orunlarta redifli Budist şiir metni için sözcük çözüm lemeleri burada verilmeyecek, fakat daha sonra yararlanacağınız e-öğretim sitesinde bu şiir yeniden ele alınacaktır. Metinde geçen sözcüklerin sözlük anlamları için kitabın sonuna eklenen “Uygur
Metinleri İçin Sözlük”e bakabilirsiniz.
Uygur Türkçesi 82
Kendimizi Sınayalım
1. 12 hayvanlı takvime göre küskü yıl, aşağıdakilerden
hangisidir?
a. sığır yılı
b. öküz yılı
c. tavşan yılı
d. ejderha yılı
e. sıçan yılı
2. 3. ve 4. sorular aşağıdaki cümleye göre cevaplandırılacaktır.
[minte kin erke begke tegmetin evimni tutup oġlum altmış
ḳaya nı asrap yorızun]
2. Yukarıdaki cümlede yer alan eylemin aldığı ek, aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir?
a. Üçüncü tekil kişi, emir eki
b. İkinci tekil kişi, emir eki
c. Üçüncü tekil kişi, gelecek zaman eki
d. Üçüncü tekil kişi, geniş zaman eki
e. İkinci tekil kişi, gelecek zaman eki
3. Yukarıdaki cümlede zarf-fiil eki almış kaç sözcük vardır?
a. 1
b. 2
c. 3
d. 4
e. 5
4. Yukarıdaki cümlede Köktürkçe söz sonu /b/ ünsüzünün
Uygur cadaki gelişimini aşağıdaki sözcüklerden hangisi gösterir?
a. begke
b. erke
c. evimni
d. tegmetin
e. asrap
5. İlk Türk lirik şiiri üzerinde ilk çalışan bilim adamı,
aşağıdaki lerden hangisidir?
a. F. W. K. Müler
b. Reşid Rahmeti Arat
c. Klaus Röhrborn
d. Peter Zieme
e. A. von Le Coq
6. ḳavışıġsayur men …. öpügseyür men ifadelerindeki ekler aşağıdakilerin hangisinde birlikte ve doğru olarak verilmiştir?
a. Fiilden isim yapım eki, isimden fiil yapım eki, 1. tekil
kişi geniş zaman eki
b. Fiilden fiil yapım eki, şart eki, 1. tekil kişi geniş zaman eki
c. İsimden fiil yapım eki, fiilden fiil yapım eki, 1. tekil
kişi geniş zaman eki
d. Fiilden fiil yapım eki, fiilden fiil yapım eki, 1. tekil
kişi şimdiki zaman eki
e. İsimden fiil yapım eki, fiilden isim yapım eki, 1. tekil
kişi geniş zaman eki
7. yaruḳ ten͡griler
yarlıḳazun yavaşım birle
yaḳışıpan adrılmalım
Bu dizelerdeki adrılmalım sözü, olumsuz emir kipinin kaçıncı
kişi ekini almıştır?
a. 1. tekil kişi
b. 2. tekil kişi
c. 3. tekil kişi
d. 1. çoğul kişi
e. 2. çoğul kişi
8. ‘Terbiye etmek’ anlamına gelen sözcük, aşağıdakilerden
hangisidir?
a. ḳol-
b. asra-
c. teg-
d. ḳod-
e. ḳadġur-
9. ‘Cemaat, topluluk’ anlamına gelen sözcük, aşağıdakilerden
hangisidir?
a. yıpar
b. yazuḳ
c. ḳıyın
d. ayıġ
e. ḳuvraġ
10. çamla- fiilinin doğru anlamı, aşağıdakilerden hangisidir?
a. damlamak
b. dava etmek
c. çam dikmek
d. davet etmek
e. yayılmak
6. Ünite - Uygur Türkçesi-Metinler II 83
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar
1. e Yanıtınız yanlış ise Tablo 14.1’i yeniden okuyunuz.
2. a Yanıtınız yanlış ise Vasiyetname 4-5-6-7’yi ve hemen
altındaki sözcük ayrıştırmalarını yeniden okuyunuz.
3. c Yanıtınız yanlış ise Vasiyetname 4-5-6-7’yi ve hemen
altındaki sözcük ayrıştırmalarını yeniden okuyunuz.
4. c Yanıtınız yanlış ise XII. üniteye geri dönüp “Orhun
Türkçesi ve Uygur Türkçesi Arasındaki Farklar” başlıklı konuyu yeniden okuyunuz.
5. e Yanıtınız yanlış ise “İlk Türk Lirik Şiiri” başlıklı konuyu yeniden okuyunuz.
6. a Yanıtınız yanlış ise “İlk Türk Lirik Şiiri” başlıklı konuyu yeniden okuyunuz.
7. d Yanıtınız yanlış ise “İlk Türk Lirik Şiiri” başlıklı konuyu yeniden okuyunuz.
8. b Yanıtınız yanlış ise Vasiyetname 7’yi ve hemen altındaki çevirisini yeniden okuyunuz.
9. e Yanıtınız yanlış ise Vasiyetname 19’u ve hemen altındaki çevirisini yeniden okuyunuz.
10. b Yanıtınız yanlış ise Vasiyetname 11’i ve hemen altındaki çevirisini yeniden okuyunuz.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Sıra Sizde 1
ayıġ bolġay men tip kişim sılan͡g-ḳa bitig ḳodtum
“fena olacağım diye, karım Sılan͡g’a vasiyetname
bıraktım.”
ayıġ “ fena, kötü”
bol- “olmak” –ġay men [1. tekil kişi gelecek zaman]
kişi “karı, eş, zevce” +m [1. tekil kişi iyelik eki]
bitig “yazılı kağıt, vasiyetname” < biti- “< Çince.
yazmak” –g [fiilden isim yapım eki]
ḳod- “koymak, bırakmak” –tum [1. tekil kişi belirli
geçmiş za man]
Sıra Sizde 2
ḳavışıġsayur men “kavuşmak istiyorum”
kavışıġsa- “kavuşmak istemek” < kavış- “kavuşmak”
–(ı)ġ “kavuşma” [fiilden isim yapım eki] +sa [isimden
fiil yapım eki] –(y)ur men [1. tekil kişi geniş zaman]
Arat, R. Rahmeti, “Edebiyatımızda İlk Lirik Şiir”, Türk Yurdu, 50. yıl, S. 284, Mayıs 1960, s. 37-38.
Eski Türk Şiiri, Türk Tarih Kurumu Yayınlarından, VII. Seri-
No. 45, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1965.
“Eski Türk Hukuk Vesikaları”, Türk Kültürü Araştırmaları,
I-1, Ankara 1964, s. 5-53.
A. von Le Coq, Türkische Manichaica aus Chotscho, II, APAW,
Phil.-hist. Kl. Nr. 3, Berlin 1919, s. 7-8.
Tekin, Talat, “İslam Öncesi Türk Şiiri”, Türk Dili, Türk Şiiri Özel Sayısı I (Eski Türk Şiiri), S. 409, Ankara 1986, s. 3-42
