DÜNYA EDEBİYATI
A. FARS EDEBİYATI
Türklerin İslâmiyet’i kabul etmelerinden sonra Türk edebiyatı da Arap ve Fars edebiyatlarından etkilenmeye başlamıştır. Bu etki Divan edebiyatının ortaya çıkmasını sağlamış ve Divan edebiyatının kendi benliğini kazanıp da İran edebiyatıyla boy ölçüşür hâle gelmesiyle sona ermiştir. Ama bu iki edebiyattan alınan tür, şekil, hayal ve mazmunlar, Tanzimat edebiyatından sonra azalarak Cumhuriyet sonrasına kadar kullanılmıştır.
B. BATI EDEBİYATI
Batı edebiyatı kaynağını eski Yunan ve Latin edebiyatından almıştır.
19. yy.ın ortalarında, Tanzimat Fermanı (3 Kasım 1839) ile yapılan temelli değişikliklerin yanı sıra edebiyatta da batıya yönelme baş göstermiştir. 1860’ta başlayan Tanzimat Edebiyatı ve sonraki edebî anlayışları hep bu etkilenmenin üzerine kurulmuş ve daha sonra kendi benliğini kazanarak gelişimini devam ettirmiştir.
Batı edebiyatından roman, hikâye, deneme, eleştiri, tiyatro, makale, anı, gezi yazısı, fıkra türleri alınmış, bunun yanı sıra batıda gelişen klâsisizm, romantizm, realizm, natüralizm, sembolizm vb. akımlardan da etkilenilmiştir.
Burada batı edebiyatına ait, dünyaca meşhur olmuş, Türk edebiyatını da etkilemiş şahıslardan ve eserlerden bahsedilecektir.
1. ALMAN EDEBİYATI
12. yy.da halk destanları ile gelişir. Nibelungen ve Gudrum destanları önemlidir.
Goethe: 18. yy. Faust, Genç Werther'in Acıları, Egmont, T. Tasso, Wilhelm Meister.
F. Schiller: Romantik tiyatrolarıyla tanınmıştır. Haydutlar, Hile ve Sevgi, Wilhelm Tell, Don Carlos
Grimm Kardeşler: ...
2. AMERİKAN EDEBİYATI
John Steinbeck: Fareler ve İnsanlar, Gazap Üzümleri, (Altın Kupa), (Yukarı Mahalle), Sardalya Sokağı, Bitmeyen Kavga.
(Edgar Allen Poe: Kuzgun, Annabel Lee)
(Mark Twain: Tom Sawyer'in Maceraları, Esrarengiz Yabancı)
Ernest Hemingway: Silahlara Veda, Çanlar Kimin İçin Çalıyor?, İhtiyar Balıkçı, Yenilmezler, Adam ve Deniz.
3. FRANSIZ EDEBİYATI
Türk edebiyatını en çok etkileyen Fransız edebiyatı olmuştur. Edebiyat akımlarının çoğu Fransa'da gelişmiş ve oradan diğer ülkelere yayılmıştır.
Fransız edebiyatının ilk eserleri halk şairlerine ait destanlardır. 12. ve 13. yy.lardan itibaren roman, tarih, tiyatro türleri gelişmeye başlamıştır.
Rönesans Devri (15-16. yy.):
Fransız edebiyatı Rönesans’la gelişir.
François Willon ilk tanınmış Fransız şairidir. Şiir kitapları: Küçük Vasiyetname, Büyük Vasiyetname
P. de Ronsard (şiir kitapları: Âşıklar, Odlar, Eglogalar) ve
J. Bellay, Rönesans’tan sonraki tanınmış şairlerdir.
Montaigne deneme türünün ilk ismidir. Hümanizmin öncüsü sayılır. Tek eseri: Denemeler’dir.
Rabelais, hikâyeci ve romancıdır.
Klâsisizm (16-17. yy.):
Malherbe 16. yy.ın ünlü bir şairidir. Klâsisizm onunla başlar.
17. yy.da klâsisizm akımı gelişir.
Boileau (eleştirmeci, şair)
Lâ Fontaine (fabllarıyla ünlü şair)
Corneille: Şair. Trajedi türünde eserler veren Corneille; Le Cid, Cinna, (Andromode), Horace, Polyeucte gibi tragedyaların yazarıdır. Fransız tragedyasının kurucusu sayılır.
Racine: İkinci en önemli trajedi şairi Racine’dir. Corneille ve Racine, konularını Yunan, Lâtin ve doğu efsanelerinden ve tarihlerinden almışlardır. Andromaque, İnhigenie, Phedre, (Esther), Racine’in eserleridir.
Moliere: Klâsisizmin en önemli komedi yazarı Moliere’dir. Tartuffe (manzum), Cimri, Kibarlık Budalası, Gülünç Kibarlar, Hastalık Hastası, Donjuan, Zoraki Tabip, Kadınlar Mektebi (manzum), Kocalar Mektebi (manzum), Zorla Evlenme, Adamcıl (manzum), George Dandin, Scapin’in Dolapları, Bilgiç Kadınlar (manzum), eserlerinden bazılarıdır. Güldürürken düşündürmeyi amaç edinmiştir.
La Rochefoucauld, “Özdeyişler” ile;
La Bruyere, “Karakterler” adlı eseriyle tanınır.
Descartes ve
Pascal felsefe alanının meşhur isimleridir. Pascal (matematikçi, fizikçi, düşünür), Taşra Mektupları adlı eserinde ahlâkçılığı över, Düşünceler’de ise Hıristiyanlığı savunur.
Aydınlık Çağı[1] (18. yy.):
Montesquieu: 18. yy.ın en büyük düşünürlerinden sayılan, devlet yönetimi hakkındaki görüşleriyle Fransız ihtilâlini hazırlayan, baskıya karşı özgürlüğü, cumhuriyeti ve demokrasiyi savunan Montesquieu, felsefî düşüncenin kurucularından biri olarak kabul edilir. İranlı Mektupları, Romalıların Büyüklük ve Çöküşlerinin sebepleri, Kanunların Ruhu adlı eserleri vardır.
Voltaire (felsefeci, şair, tragedya yazarı, romancı), vicdan ve düşünce özgürlüğünü savunmuştur. Hemen her türde eser vermiştir. Eserleri arasında Henriade (4. Henri için yazdığı destan), Oedipe (tragedya), Brutus (tragedya), Zaire (tragedya), Merope (tragedya), Zadig (roman), Candide (roman), Charles 12’nin tarihi (tarih), Luis 14. Yüzyılı (tarih), Felsefe Mektupları (felsefe), Felsefe Sözlüğü (felsefe), Ulusların Töre ve Ruhu Üzerine (felsefe) sayılabilir.
Diderot da aynı yy.ın önemli bir ismidir.
J. J. Rousseau (filozof, romancı), felsefî eserleri ile tanınır. Halk egemenliğini, eşitliği ve özgürlüğü savunarak Montesquieu gibi Fransız devrimini hazırlamış, tabiat sevgisi sayesinde romantizm akımını hazırlamıştır. Toplum Sözleşmesi, İlimler ve Sanatlar Hakkında Nutuk, İnsanlar Arasında Eşitsizliğin Doğuşu ve Esasları Üzerine Söylev, (Emile), İtiraflar adlı eserleri vardır.
Chenier, şiir alanında;
Beaumarchaie komedya türünde önemlidir. “Sosyal yergi komedyası” türünü kurmuştur. Sevilla Berberi, Figaro’nun Düğünü. Eserleri mensurdur.
Romantizm (19. yy.):
19. yy.ın ilk yarısında romantizm akımı başlar.
Lâmartin, Şair ve romancı. Şairane Düşünceler ile romantik şiiri başlatır. Şiir kitapları: Şairane ve Dinî Ahenkler, Bir Meleğin Düşmesi. Romanları: Graziella, Raphael, (Tefekkürler)
Victor Hugo, dram türünün yaratıcısı, romantizmin ilkelerinin belirleyicisi (Cromwel önsözünde) ve en önemli ismidir. Şiir, roman, hikâye ve tiyatro türünde eserler yazmıştır. Şiirleri: Sonbahar Yaprakları, Akşam Şarkıları, Işıklar ve Gölgeler, Yüzyılların Efsanesi. Dramları: Cromwel, Hernani, Marion Delorme, Kral Eğleniyor, Ruy Blas. Romanları: Sefiller, Notre-Dame de Paris, (Cezalılar). Sefiller’de romanın kahramanı Jean Valjean pişmanlık ve çaba sayesinde yükselişi sembolize eder. Eserde savaş, ayaklanmalar ve halkın sefaleti konu edilir.
Chateaubriand: Romantizmin müjdecisi sayılan Chateaubriand’ın Atala, Rene, Mezar Ötesinden Anılar adlı, roman, deneme, gezi yazısı türlerinde eserleri vardır.
Aleksandre Dumas’ın Üç Silâhşörler, Monte Kristo Kontu (roman) adlı eserleri vardır.
A. de Musset ve
A. de Vigny de romantizmin temsilcileridir. Kurdun Ölümü, Zeytin Dağı, Çoban Evi; Vigny’nin eserlerindendir.
Sainte-Beuve: Franszı edebiyatının en büyük eleştirmecilerindendir. Pazartesi Konuşmaları, Yeni Pazartesiler.
Realizm:
19. yy.ın ikinci yarısında ortaya çıkan realizmin kurucuları H. de Balzac ve Stendhal’dır.
Balzac, Romanları: Goriot Baba, Eugenie Grandet, Vadideki Zambak (realist roman), Cesar Britteau, La Cosine Bette, Le Cosin Pons. Romanlarını İnsanlık Komedyası adı altında toplamıştır. 19. yy. Fransa’sının toplum hayatını canlandırır. Dönemini eleştirmiştir.
Stendhal’ın Kırmızı ve Siyah (realist roman) ile Parma Manastırı romanları ünlüdür. Bu eserlerinde insanın duygu ve tutkularının çözümlemesini yapmıştır. Psikolojik ve realist romanın ünlülerindendir. Gezi, anı, deneme, hikâye, roman yazmıştır.
Gustave Flaubert’in “Madam Bovary”, “Salambo”, “Üç Hikâye”, “Duygusal Eğitim” tanınmış eserleridir. Romancı. Realizmin kurucularındandır. Yazar, eserlerinde kişiliğini gizlemiş, kahramanlarının duygu ve düşüncelerini gözleme bağlı bir gerçeklikle ele almıştır.
Concourd Kardeşler de realist romancılardır.
Natüralizm:
Fransız edebiyatının en ünlü eleştirmenlerinden sayılan Taine’in tarihe ve edebiyata uyguladığı determinizm felsefesinin etkisiyle doğan ve özelikle roman ve hikâyede etkili olan bu akımın kurucusu ve en büyük temsilcisi Emile Zola’dır.
Zola sanat eserinde bilimsellikten, deneyden yanadır. Zola, romanlarında kahraman olarak seçtiği kişileri, soya çekimin ve içinde yetiştikleri çevrenin koşullarına göre incelemeyi denemiş ve romanlarına “deneysel roman” demiştir. Mekân tasvirleri ünlüdür. “Rougon-Maequart’lar, İkinci İmparatorluk Devrinde Bir Ailenin Tabii ve Sosyal Tarihi” başlığı altında yirmi ciltlik roman dizisi yazmıştır. (Toprak), Meyhane, Germinal, (Nana) eserleri bu seridendir.
Alphonse Daudet’nin Hikâyeleri: Hikâyeler, Değirmenimden Mektuplar, Pazartesi Hikâyeleri; Romanları: Tarascon’lu Tartarin, Jack. Gözleme önem verir.
Guy de Maupassant da natüralisttir ve hikâye yazarıdır. Romanları da vardır. Gözleme önem verir. Üslûbu özentisizdir. Hikâyeleri: Ayışığı, Tombalak, Küçük Roque; Romanları: Bir Hayat, Ölüm Gibi Kuvvetli, Güzel Dost, Kalbimiz, Pierre ve Jean.
Henri Becque, Kargalar adlı eseriyle bu akımı tiyatroda temsil etmiştir.
19. yy.da
Anatole France,
Pierre Loti,
Paul Bourget (psikolojik roman çığırını açmıştır),
François de Curel (tiyatroda), herhangi bir akıma bağlanmamışlardır.
parnasizm:
Leconte de Lisle ve
Heredia: Şiirde realist metotları benimseyen bu akımın parnasyen diye anılan başlıca şairleri Leconte de Lisle, Heredia’dır.
Charles Baudelaire biçim bakımından parnasyenlere yakın olmak la birlikte; ruh bakımından sembolizmi hazırlamıştır. Şiirleri: Kötülük Çiçekleri; Mensur eserleri: Küçük Mensur Şiirler.
sembolizm:
19. yy.ın ikinci yarısında parnasizme tepki olarak ortaya çıkan sembolizmin Fransız edebiyatındaki önemli şairleri:
P. Verlaine: Sembolizmin öncüsüdür. Şiirlerinde kapalılığa ve musikiye önem vermiştir. Şiirleri: İyi Şarkı, Sözsüz Romanslar, Usluluk.
A. Rimbaud: Sürrealizme yol açmıştır.
S. Mallarme: Ona göre her kelime bir semboldür.
Paul Valery: Şair, denemeci. Şiir kitapları: Genç Orman, Charmes
Baudelaire (Şer Çiçekleri)
Fransa’da 19. yy.da fütürizm, kübizm, dadaizm, sürrealizm, egzistansializm gibi akımlar ortaya çıkmıştır.
19. yy.ın önde gelen romancıları:
Proust: Geçmiş Zaman Peşinde adlı roman dizisi.
Romain Rolland, Andre Malraux,
Santre: Deneme, hikâye, roman, oyun yazarı. Egzistansiyalizmin (varoluşçuluk) kurucularındandır. “Varlık ve Yokluk” adlı eseri ünlüdür. Hikâyeleri: Duvar; Romanları: Bulantı, Özgürlük Yolları; Oyunları: Sinekler, Saygılı Yosma, Kirli Eller.
Camus: 20. yy.ın en ünlülerindendir. Roman ve hikâyede: Yabancı, Veba, Düşüş; Tiyatroda: Yanlışlık, Caligula; Denemede: Sisyphe Efsanesi, Başkaldıran İnsan.
Gide: Mensur şiir (Dünya Nimetleri), roman (İmmoraliste, Dar Kapı, Kalpazanlar), deneme, oyun, anı.
Tiyatro alanında:
Giraodoux, Jules Romains, Anouilh, Ionesco...
Şiir alanında:
Apollinaire: Şair. Oyun, hikâye ve romanları da vardır. Şiir kitapları: Alkoller, Calligramme’lar
Eluard: Önce dadaizme katılmış, sonra sürrealizmin kurucularından olmuş, daha sonra gerçekçi sanata yönelmiştir.
Aragon: Şiir kitapları: Parisli Köylü, Can Sıkıntısı, Elsa’nın Gözleri.
Soupault: Sürrealizmin kurucularından.Dadaizme katılmıştır. Orhan Veli’de etkileri görülür.
Prevert: “Sözler”. Orhan Veli’de etkileri görülür.
4. İNGİLİZ EDEBİYATI
W. Shakespeare: Ünlü (en büyük) tiyatro yazarı. Trajedileri: Romeo ve Juliet, Hamlet, Macbeth, Othello; Komedileri: Kral Lear, Venedik Taciri, Yanlışlıklar Komedyası, (Hırçın Kız).
F. Bacon: (16. yy.ın sonuyla 17. yy.ın başı) Denemeler.
John Milton: (17. yy.) Kaybolan Cennet, Tekrar Kazanılan Cennet (her ikisi de destan).
Lord Byron: Romantizmin temsilcilerinden. Donjuan, Kabil, Sardanapal.
Shelley: Romantizm. Şair.
Charles Dickens: Romancı. Sosyal romanda başarılıdır. David Copperfield, (İki Şehrin Hikayesi), Oliver Twist, Büyük Umutlar, Antika Dükkânı.
J. Swift: Gulliver’in Gezileri (roman).
V. Wolf: (20. yy.) Romancı, denemeci.
T. S. Eliot: Denemeci.
B. Shaw: Tiyatro eleştirmeni, tiyatro yazarı, Alay, toplumsal eleştiri ve nükteleri dikkat çeker.
5. iskandinav edebiyatı
..............
6. ispanyol edebiyatı
Cervantes: Don Kişot.
7. İTALYAN EDEBİYATI
İtalya, hümanizm ve Rönesans'ın doğuş yeridir.
Dante: 13.-14. yy. İtalyan edebiyatının ilk ünlü şahsıdır. İlahi Komedya.
Tasso: 16. yy. Şair. Kurtulan Kudüs, şövalyelik şiiri alanında ünlüdür.
(Ariosto: Öfkeli Orlando
Bunların dışında Hümanizm'in öncüsü sayılan lirik şair Petrarka ile gerçekçi hikayeci sayılan Bocaccio vardır.)
8. lâtin edebiyatı
Tiyatroda komedileriyle Plautus ve Terentius ünlüdür. Çömlek, İkizleri Urgan, Plautus’un eserleridir.
Vergilius ve Horatius Lâtin şiirinin en önemli isimlerindendir.
Cicero ünlü bir hatiptir, deneme ve nutukları ile tanınır.
Seneca felsefede, Tacitus da tarih alanında ünlüdür.
9. RUS EDEBİYATI
Puşkin: Modern Rus edebiyatının kurucusudur. Lirik ve dramatik eserler, şiir, manzum hikâye, tiyatro, hikâye ve roman türlerinde çeşitli eserler vermiştir. Kafkas Esiri, Maça Kızı, Bahçesaray Çeşmesi, Çingeneler, Yüzbaşının Kızı
N. Gogol: 19. yy. Romancı. Küçük İnsanlar (roman), Müfettiş (realist tiyatro), (Bir Evlenme), Kumarcılar, (Mayı Gecesi, Bir Delinin Notları), Ölü Canlar.
Turganyev: Bir Avcının Notları, Soylu Yuvası, Babalar ve Oğullar, Olaydan Bir Gün Önce.
Dostoyevski: Romancı. Suç ve Ceza, Karamazov Kardeşler, Ecinniler, (Budala), Ölü Bir Evden Anılar. Eserleri dram karakterindedir.
Lev Tolstoy: Harp ve Sulh, Anna Karenina, İvan İlyiç'in Ölümü, (Kazaklar), Diriliş, Hacı Murat.
A. Çehov: 19. yy. Hikâyeci, tiyatrocu. Vanya Dayı, Altıncı Koğuş, Üç Kızkardeş, Martı, Vişne Bahçesi, (Büyücü Kadın)
Maksim Gorki: İhtilâlcidir. Ayak Takım Arasında (piyes); Ana, Üç Kişi Stepte, Serseriler, Yaşanmış Hikâyeler, (Don Hikayeleri, Mavi Bozkır, Uyandırılmış Toprak, Onlar Vatan İçin Savaştılar).
10. yunan edebiyatı
Batı edebiyatının temeli Yunan edebiyatına dayanır. Eski yunan edebiyatındaki başlıca türler şiir, tiyatro, tarih, felsefe, hitabet ve masaldır.
Homeros’un İllias (İlyada) ve Odysseia (Odise)’si Yunan şiirinin destan türündeki ilk örnekleridir.
Sapho: Lirik şiirleriyle,
Theokripos: Pastoral şiirleriyle eski Yunan şiirinin önemli isimleridir.
Aiskhlos: Yunan tiyatrosunun ilk önemli trajedi yazarı Persler, Yalvaran Kızlar, Zincire Vurulmuş Prometheus, Agamemnon gibi eserlerin yazarı olan Aiskhlos’tur. Eserlerinde günah ve kötülük düşüncesi üzerinde durmuştur.
Sophokles, trajedi türünün en önemli ismidir. Eserlerinde insanların birbirleriyle çatışmasını ele almıştır. Ona göre insan için tek dayanak, ruhsal dirençtir. Kral Oidipus, Antigone, Trakhisli Kadınlar, Aias, bu sanatçının eserleridir. Kral Oidipus adlı oyunda, ölmesi için bir dağa bırakılan Oidipus ölmez, yaşar; kendisinin babasını öldürüp öz annesi ile evleneceğini bir tapınakta öğrenir, olaylar gelişir...
Euripides: Bir diğer trajedi yazarı. Elektra, İfijeni, Media, Orestes, Andromak gibi eserlerin yazarıdır. Eserlerinde insanı her şeyin ölçüsü olarak ele almıştır.
Aristophanes: Yunan tiyatrosunda komedi türünün en ünlü ismi. Atlılar, Eşekarıları, Kuşlar, Kurbağalar, Bulutlar adlı oyunların yazarıdır. Eserlerinde yergi ve politikacılarla alay dikkat çeker. Günlük olayları da konu edinir.
Aisophos, masal türünün ünlü ismidir.
Herodotos: Tarih alanında;
Demosthenes: Hitabet türünde;
Sokrates, Eflâtun ve Aristo: Felsefe sahasında tanınmış isimlerdir.
C. TÜRKİYE DIŞINDAKİ ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATI
Türk edebiyatı hâlen Asya’da ve Avrupa’da yaşayan Türk halkları tarafından farklılıklar göstermekle birlikte yaşatılmakta ve geliştirilmektedir. Bu farklılıklar, dil özelliklerine, coğrafyaya, yaşanan hayatlara, çekilen çilelere, komşu olunan ülkelere vb. faktörlere bağlıdır.
Azerbaycan, Bulgaristan, Kazak, Kazan, Kıbrıs, Batı Trakya, Kırgızistan, Kırım, Özbekistan, Türkmenistan, Uygur, Yugoslavya ve Irak Türkleri tarafından kullanılan Türkçe ile verilen ürünler hem bu lehçe ve şiveleri hem de ulusumuzun millî birlik ve kardeşlik duygularını canlı tutmaktadır.
