24
TÜRK DİLİ - I Sever ve Diğerleri
DİLBİLGİSİ VE BÖLÜMLERİ
Dilbilgisi, bir dilin seslerini, sözcük yapılarını, sözcük anlamlarını, sözcük kökenlerini,
cümle kuruluşlarını ve bütün bunlarla ilgili kuralları inceleyen bir bilimdir.
Dilbilgisinin bir dilin;
a) Seslerini, ses değişikliklerini ve bu değişikliklerin tarihini inceleyen bölümüne (
ses bilgisi : fonetik ) ;
b) Sözcüklerin sözcük yapılarını, türeme yollarını, çekim biçimlerini inceleyen
bölümüne ( biçim bilgisi : morfoloji ) ;
c) Sözcük köklerini inceleyen bölümüne ( türeme bilgisi : etimoloji ) ;
d) Sözcük anlamlarını inceleyen bölümüne ( anlam bilgisi : semantik ) ;
e) Cümlelerini inceleyen bölümüne ( sözdizimi, cümle bilgisi : sentaks ) denilir.
SES BİLGİSİ
ÜNLÜLER : Ünlüler, ses yolunda hiçbir engele uğramadan ses organlarının
ortaklaşa işlemeleriyle oluşurlar. Bu bakımdan onlara özgür fonemler diyebiliriz.
Ünlülerin çeşitleri :
1) Büyük dilin aldığı duruma göre
a) Kalın ünlüler : a, ı, o, u
b) İnce ünlüler : e, i, ö, ü
2) Altçenenin aldığı duruma göre
a) Geniş ünlüler :a, e, o, ö
b) Dar ünlüler : ı, i, u, ü
3) Dudakların aldıkları duruma göre
a) Yuvarlak ünlüler : o, ö, u, ü
b) Düz ünlüler : a, e, ı, i
BÖLÜM 5
25
TÜRK DİLİ - I Sever ve Diğerleri
DÜZ YUVARLAK
GENİŞ DAR GENİŞ DAR
KALIN a ı o u
İNCE e i ö ü
ÜNSÜZLER : Belirli birer -kimisinde ikişer- boğumlanma noktası ( çıkak ) bulunan
seslerdir. Ünsüzler, ses yolunda engele uğradıkları için bunlara engelli fonemler
diyebiliriz.
Ünsüzlerin çeşitleri :
1) Çıkaklarına göre
a) Dudak ünsüzleri : b, f, m, p, v
b) Diş ünsüzleri : c, ç, d, j, l, n, r, s, ş, t, z
c) Damak ünsüzleri : g, ğ, k, y
d) Gırtlak ünsüzleri : h
2) Ses kirişlerinden sonra ses yolunun tıkalı ya da aralık oluşuna göre
a) Sürekli ünsüzler : f, ğ, h, j, l, m, n, r, s, ş, v, y, z
b) Süreksiz ünsüzler : b, c, ç, d, g, k, p, t
3) Ses kirişlerinin titreşmesine göre :
a) Yumuşak ünsüzler : b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
b) Sert ünsüzler :ç, f, h, k, s, ş, t, p
SERT YUMUŞAK
SÜREKLİ f, h, s, ş ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
SÜREKSİZ ç, k, p, t b , c, d, g
26
TÜRK DİLİ - I Sever ve Diğerleri
ÜNLÜ UYUMLARI
BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU
( İNCELİK-KALINLIK UYUMU )
Dilimizde bir sözcüğün ilk hecesinde kalın bir ünlü ( a,ı,o,u ) bulunuyorsa, sonraki
ünlüleri de kalın ; ince bir ünlü ( e,i,ö,ü ) bulunuyorsa sonraki ünlüleri de ince olur :
Ör:oda, ağaç, azalacak, adım, ağız, ayak, boyun, burun, dalga, dudak, duvak,
kırlangıç ; vergi, süpürge, yürümek, öncelikle, beşik, bilezik, gelincik, yüzük, ekmek,
ekin, değirmen ...
Dilimizde bu kurala uymayan pek az Türkçe sözcük vardır. Bunlar, daha önce bu
kurala uyuyorlardı :
anne < ana kuzey < kuzay
kardeş < kardaş, karındaş hangi < hangı
elma < alma
Türkçeye yabancı dillerden giren sözcüklerin büyük bir kısmı bu kurala uymaz :
abide, ahenk, aferin, badem, ceylan, çiroz, dükkan, fidan, gazete, hamsi, kestane,
kıyafet, kiraz, kitap, liman, limon, maden, metal, manifatura, meydan, minare, model,
mikrop, nişan, nişasta, pehlivan, rüzgar, selam, terazi, tercüman, tezgah, tiyatro,
telefon, valiz, vida, viraj, ziyaret, ziyafet ...
Bileşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu kuralı aranmaz : devetabanı, denizaltı,
Akdeniz, demiryolu, hanımeli, Boğaziçi, açıkgöz, dedikodu, gecekondu, ilkokul ...
Sözcüklere eklenen çoğu ek, bu kurala uyar : iğne+ci, sınıf+tan, kapı+nın, çocuk+ça,
kömür+lük, bez-gin, dal-gın, duy-gu+suz ...
Büyük ünlü uymuna uymayan sözcüklere getirilen ekler, sözcüğün son ünlüsüne uyar
: gazete+de, model+den, çiroz+u, tarih+e, insan+ın, anne+si, elma+lık , keman+cı ...
Dilimizde “ -ken, -ki, -leyin, -daş, -yor, -mtırak” ekleri, ünlüleri değişmediği için, bu
kurala uymazlar : durmaz-ken, alır-ken, bakar-ken, akşam-ki, yarın-ki, sabah-leyin,
akşam-leyin, meslek-taş, gönül-daş, gül-ü-yor, ser-i-yor, ekşi-mtırak, yeşil-i-mtırak ...
Dilimize yabancı dillerden giren kimi sözcüklerin son hecelerindeki sesliler, görünüşte
kalın olmalarına rağmen söylenişleri incedir. Bunu için de bu sözcükler, ince sesli
ekleri alırlar : saat+i, dikkat+li, petrol+ü, emsal+siz, hakikat+i, harp+e ( harbe ) ...
27
TÜRK DİLİ - I Sever ve Diğerleri
KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU
( DÜZLÜK-YUVARLAKLIK UYUMU )
Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde düz bir ünlü ( a,e,ı,i ) varsa, sonraki hecelerde de
düz ünlüler bulunur : kayıkçı, bilek, yelek, çilek, etek, azık, bilge, dişli, ezik, ıslak,
azgın, bilge, ayak, acı, yılan, sıkıntı ...
Buna karşılık, Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak bir ünlü ( o,ö,u,ü ) varsa,
sonraki hecelerde ya düz-geniş ( a,e ) ya da dar-yuvarlak ( u,ü ) ünlüler bulunur:
ocak, güzel, gülünç, gözlük, çocuk, odun, oturmak, yumurta, boyun, durgun, düzgün,
süzgeç, otlak, sulak, uzak, yoğurt, güreş ...
Türkçede geniş-yuvarlak ünlüler ( o,ö ), bir sözcüğün yalnız ilk hecesinde bulunur (
“-yor” eki, küçük ünlü uyumu kurallarına aykırılık gösterir. ) : oya, oyun, oymak,
boyun, koyun, sövmek, övünç, dövmek ...
Dilimizde bu kurala uymayan birkaç sözcük vardır : kabuk, çamur, avuç, avurt, kavuk,
kavun, yağmur, kavuşma, kavurma, yamuk, tavuk ...
Bunun gibi, yabancı sözcüklerin bir bölümü de bu kurala uymaz : alkol, doktor,
daktilo, horoz, konsolos, bandrol, memur, ümit, radyo, mümin, kabul, mühim ...
Küçük ünlü uyumuna aykırı sözcüklere getirilen ekler, sözcüğün son ünlüsüne uyar:
yağmur+luk, müzik+çi, kavun+u, mümin+lik, telefon+dan ...
SES OLAYLARI
ÖTÜMLÜLEŞME
( SERT SESSİZLERİN YUMUŞAMASI )
Bir sözcüğün sonunda bulunan sert süreksiz sessizler ( p, ç, t, k ), sözcüğe sesliyle
başlayan bir ek geldiği zaman sertliklerini kaybederek yumuşarlar. Sert süreksiz
olan p > b, ç > c, t > d, k > g, ğ olur :
kitap > kitaba, kitabın ümit > ümide, ümidi
dolap > dolaba, dolabı yoğurt > yoğurdu
kalıp > kalıbın, kalıba
ağaç > ağaca ipek > ipeğe
28
TÜRK DİLİ - I Sever ve Diğerleri
ilaç > ilacın ekmek > ekmeği
kerpiç > kerpice çiçek > çiçeğe
renk > rengi
NOT
1) Tek heceli bazı sözcüklerde ötümlüleşme olmaz : tek, kök, kat, sert, ot, et, ek, top,
tok, suç, at, iç, saç, üç, ok, sop, aç-, öt -, kop -...
Fakat tek heceli olduğu halde ötümlüleşenler de vardır :
et - : ediyor, edecek... güt - : güder, güdecek...
git - : gidecek, giden ... tat - : tadıyor, tadacak...
2) Bazı çok heceli sözcüklerde ötümlüleşme olmaz : ahlak, surat, kuvvet, millet,
devlet, bilet, saat, hukuk, unut -, okut - ...
3) Özel adlerde yumuşama olmaz : Antep’e, Arap’ın, Tokat’ın, Şevket’e, Bilecik’e,
Zonguldak’ın, Sevinç’e, Güvenç’i ....
Yalnız bu sözcüklerin sonlarındaki sert sessizler, söylenirken yumuşarlar.
SESSİZ UYUMU
( SERT SESSİZLERİN BENZEŞMESİ )
Sert sessiz harflerden biriyle ( f, h, s, ş, p, ç, t, k ) biten bir sözcüğe yumuşak süreksiz
harflerden biriyle ( c, d, g ) başlayan bir ek gelirse, bu yumuşak ünsüzler sertleşir; c
>ç , d > t , g > k olur :
sınıf + tan ağaç + tan piş - kin
sabah + çı at - kı kümes + te
kes - ti kayık + ta kireç + çi
çalış - kan ip + te yulaf + tır
aş + çı kebap + çı balık + çıl
coş - ku süt + ten
29
TÜRK DİLİ - I Sever ve Diğerleri
ÜNLÜ DÜŞMESİ
(VURGUSUZ ORTA HECE DÜŞMESİ )
İlk hecesi açık, ikinci hecesi kapalı kimi iki heceli sözcüklere bir ünlü ya da ünlüyle
başlayan bir ek getirildiğinde hece yapısı değişir, vurgusuz olan ve açık hece
durumunda bulunan dar-düz ( ı, i ) ve dar-yuvarlak ( u, ü ) ünlülü hecelerin ünlüleri
düşebilir :
karın + ı > karnı gönül + ü + müz > gönlümüz
burun + u > burnu süpür - üntü > süprüntü
alın + ı > alnı buyur - uk > buyruk
beyin + in > beynin kıvır - ık > kıvrık
kavur - ul - > kavrul - savur -ul- > savrul -
akıl + ı > aklı cisim+ i > cismi
Konuşma dilinde düz-geniş ünlüler ( a, e, ) düşebilir :
burada > burda nerede > nerde
şurada > şurda sağanak > sağnak
orada > orda
Eğer orta hece ünlüsü düştüğünde sözcüğün çağrışımı zayıflayacaksa düşme olmaz
:
oyun + u > oyunu yosun +u > yosunu koyun+ u > koyunu güt –
ÜNSÜZ DÜŞMESİ
Sessizle biten bir sözcüğün üzerine yine sessizle başlayan bir ek geldiği zaman yan
yana gelen iki sessizden birinin düştüğü görülür. Böyle bir durumda sözcüğün
anlamını bozmayacak sessiz düşmektedir.
küçük+cük > küçücük alçak+cık > alçacık
büyük+cek > büyücek
30
TÜRK DİLİ - I Sever ve Diğerleri
Türkçede, “elli, yassı, anne” gibi birkaç örnek dışında kök durumundaki sözcüklerde
ikiz ünsüz yoktur. Türkçede ikiz ünsüz taşıyan kök durumundaki sözcüklerin hemen
hepsi yabancıdır : cadde, hatta, kelle, cellat, kubbe, müddet, ümmet ...
Türkçeye girmiş kimi yabancı sözcüklerde bu ikiz ünsüzden biri düşmektedir :
amma > ama çille > çile
kerre > kere belediyye > belediye
hammam > hamam hediyye > hediye
hammal > hamal niyyet > niyet
edebiyyat > edebiyat vasiyyet > vasiyet
Türkçeye girmiş, ikiz ünsüzle biten tek heceli sözcüklerde bu ikiz ünsüzden biri
kesinlikle düşmektedir. Aynı sözcüklere ünlüyle başlayan bir ses öbeği eklendiğinde
ikizleşme yeniden ortaya çıkmaktadır :
hiss > his > hisset - hakk > hak > hakkım, hakkı, hakket -
zann > zan > zannet -
ÜNLÜ TÜREMESİ
Çift ünsüzle biten tek heceli yabancı sözcükler, Türkçede iki ünsüz arasına bir ünlü
sokularak kullanılır :
akl > akıl hükm > hüküm keşf > keşif
hüzn > hüzün fikr > fikir sabr > sabır
cism > cad devr > devir zehr > zehir
Bu sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek alınca bu türeme ses düşer :
fikir+i > fikri devir+in > devrin
hüküm+e > hükme zehir+in > zehrin
31
TÜRK DİLİ - I Sever ve Diğerleri
Kimi sözcüklerden anlamca farklı yeni sözcükler türetildiğinde ünlü türemesi görülür :
bir > bir+cik > biricik az > az+cık > azıcık
dar > dar+cık > daracık
Anlamı güçlendirmek için bir sözcüğün başına benzer hece getirilerek oluşturulan
sözcüklerin bazılarında bu olay görülür :
sağlam > sapasağlam, çevre > çepeçevre, gündüz > güpegündüz.
Ön seste çift ünsüz bulunduran sözcüklerde :
station > istasyon scala > iskele
stampa > ıstampa
Anadolu ağızlarında ve konuşma dilinde, anlamı güçlendirmek için son seste ünlü
türemesi görülür :
giderken > giderkene
Türkçeye girmiş yabancı sözcüklerde ön seste ünlü türemesi olur :
limon > ilimon Ramazan > Iramazan
Recep > İrecep Rumeli > Urumeli
ÜNSÜZ TÜREMESİ
Ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde ünlü çatışmasını
engellemek için “n, y” yardımcı ünsüzleri kullanılır :
ev+i+n+e ütü+y+ü oku-y-acak
oda+sı+n+a kapı+y+ı
Konuşma dilinde, kimi örneklere rastlanabilir :
ayva > hayva tüfek > tüfenk kılıç > kılınç
bilezik > bilenzik aslan > arslan
32
TÜRK DİLİ - I Sever ve Diğerleri
Türkçede kök durumundaki sözcüklerin çok azında bu olay görülür. Buna ikizleşme
de denir :
ana > anne elig > elli
Konuşma dilinde :
eşek > eşşek aşağı > aşşağı
KAYNAŞMA
( ÜNLÜ BİRLEŞMESİ )
İlki ünlü ile biten, ikincisi ünlü ile başlayan ve daima birarada kullanılan sözcüklerde
yanyana gelen ünlülerin kaynaşarak tek ünlü haline gelmesidir :
cuma ertesi > cumartesi güllü aş > güllaç ne için> niçin
kahve altı > kahvaltı bulama aş > bulamaç
sütlü aş > sütlaç ne asıl > nasıl
ULAMA
Ünsüzle biten bir sözcüğün son sesinin, ardından gelen ünlüyle başlayan sözcüğün
ilk sesine bağlanması olayıdır :
senden ayrı parlayan ışıklar asker ocağı
sınıfın önü taş attım yeşil orman
METATEZ
( GÖÇÜŞME, YER DEĞİŞTİRME )
Sözcük içindeki seslerin birbirleriyle yer değiştirmesidir. Daha çok ünsüzler
arasında olur.
kibrit > kirbit ekşi > eşki lanet > nalet
çömlek > çölmek yüksek > yüskek toprak > torpak
33
TÜRK DİLİ - I Sever ve Diğerleri
kirpik > kiprik eksik > eskik
köprü > körpü sarımsak > samırsak
BENZEŞME
Bir sözcükteki seslerden birinin kendisinden önce ya da sonra gelen bir başka sesi
etkileyerek kendisine benzetmesiyle ortaya çıkan ses değişmesine denir.
Dudak sesi olan “b”, diş sesi olan “n”yi yine kendisi gibi dudak sesi olan “m”ye
döndürür :
penbe > pembe menba > memba
anbar > ambar anber > amber
canbaz > cambaz sünbül > sümbül
Konuşma dilinde :
şoför > şöför, şofor İstanbul > İstambul
şemsiye > şemşiye on beş > ombeş
üniversite > ünüversite yüksek > yüssek
HECE KAYNAŞMASI
“y, ğ, h” gibi zayıf ünsüzler taşıyan hecelerde bu ünsüzlerle birlikte yanlarındaki
ünlülerin de kaybolmasıdır. Bu olayda, önce ünsüz erimekte ; sonra yan yana kalan
iki ünlü kaynaşarak tek ünlü haline gelmektedir :
pekiyi > peki ağabey > abi
Konuşma dilinde :
eczahane > eczane postahane > postane
pastahane > pastane
34
TÜRK DİLİ - I Sever ve Diğerleri
ORTA HECE ÜNLÜSÜNÜN DEĞİŞMESİ
“y” sesi, kendisinden önce gelen “a”yı “ı” ya da “u”ya ; “e”yi “i” ya da “ü”ye döndürür :
kork-ma-yor > korkmuyor bek+le-yor > bekliyor
baş+la-yor > başlıyor göz+le-yor > gözlüyor
top+la-yor > topluyor üf+le-yor > üflüyor
ağla-yor > ağlıyor de-yor > diyor
Konuşma dilinde
bekleyecek > bekliyecek
eleyecek > eliyecek
işleyecek > işliyecek
